Znaczenie terminu niepłodności

Niepłodność została zdefiniowana przez Światową Organizację Zdrowia (ang. WHO, World Health Organization) jako niemożność zajścia w ciążę po przynajmniej 12 miesiącach regularnego współżycia bez stosowania środków antykoncepcyjnych.

Przyczyny niepłodności

Przyczyny niepłodności są złożone i nierzadko trudne do zidentyfikowania. Jednym z czynników wpływających na płodność jest styl życia. Na przykład na podstawie meta-analizy 32 badań stwierdzono, że palenie wyrobów tytoniowych przez kobiety zwiększało ich ryzyko niepłodności prawie dwukrotnie. Duże znaczenie wydaje się odgrywać nasilenie stresu oksydacyjnego, czyli braku równowagi między wolnymi rodnikami tlenowymi a antyoksydantami, co prowadzi do uszkodzeń komórek organizmu. Głównym źródłem antyoksydantów są warzywa i owoce, dlatego dieta bogata w te produkty sprzyja płodności. Z drugiej strony niezbilansowana dieta, obfitująca w tłuszcze trans i cukry proste może przyczyniać się do występowania niepłodności, częściowo poprzez wpływ na masę ciała. Nie bez znaczenia jest też poziom aktywności fizycznej. Wyniki badań sugerują również wpływ występowania u poszczególnych osób wariantów genetycznych warunkujących gorszy stan odżywienia wybranymi składnikami odżywczymi i w konsekwencji obniżone zdolności reprodukcyjne.

Nieprawidłowa masa ciała

Brytyjski instytut NICE (ang. National Institute for Health and Clinical Exelence) wskazuje masę ciała jako czynnik istotnie wpływający na płodność. Nieprawidłowa masa ciała, czyli niedowaga, nadwaga lub otyłość, obniża zdolność organizmu do reprodukcji. Wynika to z faktu, że nieprawidłowa masa ciała zazwyczaj związana jest z odbiegającym od normy udziałem tkanki tłuszczowej w składzie ciała.

Najczęściej do oceny stanu odżywienia wykorzystywany jest współczynnik masy ciała BMI (ang. Body Mass Index). Wylicza się go dzieląc masę ciała (w kilogramach) przez wzrost (w metrach) podniesiony do kwadratu. Można skorzystać też z bezpłatnego kalkulatora na koncie pacjenta na platformie Centrum Dietetycznego Online lub pod linkiem: https://cdo.pzh.gov.pl/consultancy/#/app/calculators.

Tkanka tłuszczowa jest czynna hormonalnie, dlatego jej prawidłowy udział w składzie ciała wpływa na zdrowie ogółem, w tym na płodność. Niedostateczna ilość tkanki tłuszczowej, a dodatkowo zbyt niska w stosunku do zapotrzebowania podaż energii z diety, mogą być przyczyną zaburzonej gospodarki hormonalnej i w konsekwencji obniżonej płodności. Zaobserwowano, że kobiety z niedowagą potrzebują 4 razy więcej czasu na zajście w ciążę niż kobiety z prawidłową masą ciała. Niedowaga u mężczyzn zazwyczaj związana jest z nieprawidłowym stanem odżywienia i obniżoną jakością nasienia. Nadmiar tkanki tłuszczowej również może prowadzić do zaburzeń gospodarki hormonalnej oraz insulinooporności. U mężczyzn z podwyższonym udziałem tkanki tłuszczowej w składzie ciała obserwowana jest wzmożona aktywność aromatazy. Jest to enzym przekształcający testosteron (podstawowy męski hormon płciowy) w estradiol (aktywną postać estrogenu, czyli jednego z żeńskich hormonów płciowych), co prowadzi do pogorszenia jakości nasienia. Uważa się, że insulinooporność prowadzi do zaburzeń owulacji oraz nieprawidłowej struktury endometrium u kobiet, a u mężczyzn do obniżenia parametrów nasienia.

W sytuacji współwystępowania niepłodności z nieprawidłową masą ciała warto dążyć do jej normalizacji. W celu dokładnego omówienia wskazówek żywieniowych pomocnych przy zmianie masy ciała warto skorzystać z bezpłatnej konsultacji z dietetykiem w Centrum Dietetycznym Online.  

Dieta

Zaobserwowano, że niezbilansowane diety o zbyt niskiej lub wysokiej podaży energii w stosunku do zapotrzebowania mogą zaburzyć zdolność organizmu do reprodukcji i zwiększyć ryzyko niepłodności. Dieta zachodnia, która charakteryzuje się dużym spożyciem cukrów prostych i nasyconych kwasów tłuszczowych z wysokoprzetworzonych produktów spożywczych, negatywnie wpływa na płodność, co zaobserwowano w badaniach. Odwrotną zależność stwierdzono natomiast dla diety śródziemnomorskiej. Jest to model żywienia, w którym występuje wysokie spożycie niskoprzetworzonych produktów roślinnych, szczególnie warzyw, owoców, nasion roślin strączkowych, orzechów, nasion i pełnoziarnistych produktów zbożowych. Dieta śródziemnomorska charakteryzuje się wysoką podażą składników o działaniu przeciwutleniającym, co pozytywnie wpływa na zdrowie kobiet i mężczyzn.

Pobierz zalecenia w diecie śródziemnomorskiej wraz z przykładowym jadłospisem jakościowym.

Elementy diety ważne dla płodności kobiet

Pierwszy i cały czas aktualny model „diety dla płodności” powstał już w 2007 roku na podstawie danych uzyskanych z badania Nurses Health Cohort Study II. Jej najważniejsze cechy to:

• niższe spożycie białka odzwierzęcego i wyższe białka roślinnego (zamiana 5% energii z białka odzwierzęcego na roślinne zmniejszała ryzyko niepłodności spowodowanej brakiem owulacji o ponad 50%),
• wysoka podaż żelaza,
• większe spożycie jednonienasyconych kwasów tłuszczowych z jednoczesną niską podażą tłuszczów trans,
• obecność w diecie tłustych produktów mlecznych*
• oraz pełnoziarnistych produktów zbożowych.

*Badanie zostało przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie produkty mleczne wzbogacane są w witaminę D. Z tego powodu prawdopodobnie korzyści zdrowotne z wyższego spożycia tłustych produktów nabiałowych wynikały z większej podaży i lepszej przyswajalnością tej witaminy.

W badaniu kobiety stosujące taką dietę miały istotnie niższe ryzyko niepłodności.

Zdrowa dieta może zapobiegać niepłodności lub być elementem wspomagającym w jej leczeniu. Interwencje obejmujące zmianę stylu życia, w tym diety, po 3 miesiącach zaowocowały znacznie zwiększoną liczbą komórek jajowych ogółem, dojrzałych komórek jajowych, zarodków, a także poprawą jakości zarodków i ogólnej płodności wśród kobiet.

Ponadto w celu zadbania o prawidłowy rozwój płodu i przebieg ciąży każda kobieta już w okresie przedkoncepcyjnym powinna wprowadzić odpowiednią suplementację zgodnie z rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników. Więcej na ten temat przeczytasz w tym artykule.

Wpływ diety na płodność mężczyzn

Również w przypadku mężczyzn zaobserwowano w badaniach wpływ poszczególnych składników pokarmowych na płodność.

• Tłuszcz – kwasy tłuszczowe dostarczane z dietą wpływają na skład błony komórkowej plemników. Dieta bogata w nasycone kwasy tłuszczowe negatywnie wpływa na całkowitą liczbę i stężenie plemników. Natomiast odpowiednia podaż wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, szczególnie kwasów omega-3, poprawia jakość nasienia.
• Cynk – ważny składnik występujący w nasieniu, który warunkuje utrzymanie prawidłowej funkcji, budowy i liczby komórek. Jest to również silny antyoksydant, niezbędny dla prawidłowego przebiegu zapłodnienia.
• Selen – zarówno niedobór, jak i nadmiar selenu mogą przyczynić się do wystąpienia nieprawidłowych parametrów nasienia i zaburzeń płodności. Prawidłowa podaż selenu wpływa korzystnie na żywotność i ruchliwość plemników, co zwiększa szansę zapłodnienia.

Zaobserwowano, że wyższe spożycie witamin o działaniu przeciwutleniającym (np. witaminy C i E) oraz karotenoidów (żółte, pomarańczowe, czerwone i różowe barwniki roślinne) było związane z większą liczbą plemników w nasieniu. Ponadto wyższe spożycie warzyw, owoców i zbóż było pozytywnie skorelowane z koncentracją i ruchliwością plemników. Wpływ produktów odzwierzęcych, szczególnie czerwonego mięsa, był odmienny – ich spożycie związane było z mniejszą ruchliwością plemników.

Aktywność fizyczna a płodność

Odpowiedni poziom aktywności fizycznej może pomóc utrzymać regularne cykle miesięczne i owulację u kobiet. Natomiast u niepłodnych mężczyzn zwiększona aktywność fizyczna wpływa pozytywnie na jakość nasienia, co zaobserwowano już po 3 tygodniach takiej interwencji w badaniu Bisht i wsp.

Podsumowanie

Zdrowy styl życia wspiera prawidłowe funkcjonowanie organizmu, w tym zdolności reprodukcyjne. Warto pamiętać, że urozmaicona dieta, która opiera się na niskoprzetworzonych produktach dostarcza wielu ważnych dla zdrowia i płodności składników odżywczych, czego nie da się całkowicie zastąpić suplementacją.

Piśmiennictwo:

1. Nik Hazlina NH, Norhayati MN, Shaiful Bahari I, Nik Muhammad Arif NA. Worldwide prevalence, risk factors and psychological impact of infertility among women: a systematic review and meta-analysis. BMJ Open. 2022 Mar 30;12(3):e057132.
2. Łakoma K, Kukharuk O, Śliż D. The Influence of Metabolic Factors and Diet on Fertility. 2023 Feb 27;15(5):1180. doi: 10.3390/nu15051180. PMID: 36904180; PMCID: PMC10005661.
3. Kim EJ, Nho JH. Lifestyle Interventions for Adults with Infertility. J Lifestyle Med. 2022 May 31;12(2):69-71. doi: 10.15280/jlm.2022.12.2.69. PMID: 36157889; PMCID: PMC9490012.
4. Ferramosca A, Zara V. Diet and Male Fertility: The Impact of Nutrients and Antioxidants on Sperm Energetic Metabolism. Int J Mol Sci. 2022 Feb 25;23(5):2542.
5. Bisht S, Banu S, Srivastava S, Pathak RU, Kumar R, Dada R, Mishra RK. Sperm methylome alterations following yoga-based lifestyle intervention in patients of primary male infertility: A pilot study. 2020 May;52(4):e13551.