Objawy i leczenie

Endometrioza jest definiowana jako choroba charakteryzująca się obecnością komórek błony śluzowej macicy (endometrium) poza jamą macicy (komórki ektopowe). Chorobie często towarzyszy stan zapalny. Najczęstszym objawem jest silny ból podczas menstruacji, współżycia lub oddawania moczu, a także zaburzenia czynności jelit i pęcherza moczowego. Przewlekły ból miednicy, który nie ustępuje przy konwencjonalnych sposobach leczenia rozwija się u ok. 30% kobiet z endometriozą. Z kolei u 30-50% pacjentek diagnozuje się niepłodność, a prawie połowa cierpi równocześnie na lęk lub depresję. W związku z tym, że objawy mogą być niespecyficzne, diagnoza jest często opóźniona. Patogeneza endometriozy wciąż nie jest w pełni wyjaśniona i obejmuje różne czynniki hormonalne, genetyczne, immunologiczne oraz środowiskowe.

Endometrioza dotyka około 10% kobiet w wieku rozrodczym. Leczenie polega na podawaniu środków farmakologicznych powodujących obniżenie poziomu estrogenów i zmniejszenie stanów zapalnych. Innym sposobem leczenia jest chirurgiczne usunięcie zmian endometriotycznych.

Rola odżywiania

Odpowiedni sposób żywienia ma pozytywny wpływ na aktywność estrogenową oraz procesy zapalne w organizmie. Należy jednak pamiętać, że dieta jest jedynie wsparciem i uzupełnieniem leczenia farmakologicznego i/lub chirurgicznego. W przypadku, gdy endometriozie towarzyszą inne choroby lub dolegliwości (np. SIBO), sposób żywienia warto skonsultować z dietetykiem.

Podstawą żywienia w endometriozie są zalecenia przedstawione w Talerzu Zdrowego Żywienia, które obrazują proporcje poszczególnych grup produktów spożywczych w codziennej diecie:

• ½ talerza powinny stanowić różnorodne warzywa i owoce (z przewagą warzyw),
• ¼ to produkty będące źródłem węglowodanów złożonych (np. pełnoziarniste pieczywo, ciemne makarony, kasze gruboziarniste, ryż brązowy, naturalne płatki zbożowe),
• kolejna ¼ talerza to produkty białkowe takie jak ryby, nasiona roślin strączkowych, produkty mleczne, jaja, mięso.

Przy endometriozie uzasadnione wydaje się zastosowanie diety przeciwzapalnej, której celem jest zmniejszenie stanu zapalnego towarzyszącego chorobie.

Warzywa i owoce

Warzywa i owoce powinny stanowić połowę objętości naszych codziennych posiłków. W badaniach wykazano, że im większe spożycie warzyw i owoców, tym mniejsze ryzyko zachorowania na endometriozę. Z kolei regularne spożywanie zielonych warzyw może zmniejszać ryzyko zachorowania na endometriozę o 70%, a świeżych owoców – o 40%. Warzywa i owoce to bardzo dobre źródło witaminy C o działaniu przeciwzapalnym, której spożycie jest zwykle mniejsze u kobiet ze zdiagnozowaną endometriozą (nawet o 30%). Regularne spożywanie zalecanej porcji warzyw i owoców (5 porcji, min. 400 g dziennie) wpływa na odpowiednią podaż polifenoli, które również wykazują działanie przeciwzapalne. Ich dobrym źródłem są brokuły, bakłażan, jarmuż oraz owoce jagodowe, takie jak maliny, truskawki, borówki, jeżyny czy porzeczki. W niektórych publikacjach naukowych zalecane jest spożywanie nawet 9 porcji warzyw i 2 porcji owoców dziennie przez pacjentki z endometriozą. Najważniejsze jest jednak sięganie po różnorodne warzywa i owoce oraz spożywanie warzyw w większej ilości, niż owoce.

Tłuszcze

Badania dowodzą, że na wystąpienie i przebieg endometriozy mają wpływ zarówno ilość, jak i jakość spożywanego tłuszczu. Nadmierny udział w diecie kwasów tłuszczowych nasyconych o charakterze prozapalnym pochodzących głównie z mięsa, wiąże się ze zwiększonym ryzykiem choroby. Podobnie w przypadku kwasów tłuszczowych o konfiguracji trans występujących przede wszystkim w produktach wysokoprzetworzonych, takich jak słone i słodkie przekąski oraz żywność typu fast food – ich duże spożycie może zwiększać ryzyko endometriozy nawet o 48%. Dodatkowo, nadmierne spożycie tłuszczu ogółem wiąże się z większym prawdopodobieństwem zachorowania na raka jajnika o 28%, przy czym to tłuszcze zwierzęce mają na to największy wpływ.

Korzystne działanie przeciwzapalne wykazują wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3, których dobrym źródłem są m.in. tłuste ryby morskie, oleje lniany i rzepakowy , , orzechy włoskie i siemię lniane. Wśród kwasów omega-3 wyróżniamy: kwas alfalinolenowy (ALA), kwas eikozapentaenowy (EPA) oraz kwas dokozaheksaenowy (DHA). Kwas EPA i DHA to pochodne kwasu alfa-linolenowego. Kwasy omega-3 w tym EPA i DHA należą do grupy niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, dlatego muszą być dostarczane z pożywieniem. Regularne spożywanie produktów bogatych w kwasy omega-3 może zmniejszać ryzyko rozwoju endometriozy o 22%. Badania dowodzą, że u kobiet spożywających stosunkowo więcej  kwasów tłuszczowych omega-3 endometrioza była rzadziej wykrywana. Dodatkowo, kwasy omega-3 biorą udział w syntezie eikozanoidów które pełnią rolę przekaźników regulujących pracę hormonów i neurotransmiterów. Wykazano, że kobiety z wyższym poziomem kwasu eikozapentaenowego (EPA) we krwi były o 82% mniej narażone na rozwój endometriozy, niż pacjentki z niskim poziomem EPA.

Czerwone mięso

Istotny wpływ spożycia mięsa czerwonego na ryzyko rozwoju endometriozy został wykazany w wielu pracach badawczych. Kobiety spożywające co najmniej 2 porcje mięsa czerwonego dziennie miały o 56% większe ryzyko rozwoju endometriozy, w porównaniu do spożywających mniej niż 1 porcję tygodniowo. Spożycie mięsa może być związane między innymi z wyższym poziomem estradiolu  (zaliczanego do estrogenów), a tym samym ze zwiększonym stanem zapalnym i rozwojem endometriozy. Dodatkowo, spożycie mięsa czerwonego może przyczyniać się do ekspresji markerów prozapalnych, które mają niekorzystny wpływ na przebieg endometriozy.

Witamina D

Niskie stężenie witaminy D w organizmie ma wpływ na zwiększenie ryzyka wystąpienia endometriozy, a także na nasilenie jej objawów. Witamina D wykazuje działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne, a jej prawidłowe stężenie we krwi wiąże się ze zmniejszonym poziomem wysokiej czułości białka C-reaktywnego (CRP), które jest wskaźnikiem stanów zapalnych towarzyszących również endometriozie. Dodatkowo, suplementacja witaminy D może przyczyniać się do zmniejszenia bólu miednicy. Z tego powodu bardzo ważne jest regularne wykonywanie badań w celu monitorowania stężenia witaminy D we krwi, a także, w razie potrzeby i po konsultacji z lekarzem, zastosowanie odpowiedniej dawki suplementacji.

Podsumowanie

Patofizjologia endometriozy obejmuje działanie estrogenów i procesów zapalnych. Prawidłowy sposób żywienia może przyczynić się do zmniejszenia prawdopodobieństwa wystąpienia choroby oraz jej łagodniejszego przebiegu. Dieta bogata w kwasy tłuszczowe nasycone i trans, a także spożywanie dużych ilości mięsa czerwonego, wiąże się ze zwiększonym ryzykiem endometriozy. Z drugiej strony, sposób żywienia oparty na zasadach przedstawionych w Talerzu Zdrowego Żywienia, bogaty w warzywa i owoce oraz wielonienasycone kwasy tłuszczowe (zwłaszcza omega-3) może być pomocny w zapobieganiu i wspomaganiu leczenia endometriozy. Należy podkreślić, że sam sposób żywienia nie może zastąpić standardowej terapii, a jest jedynie jej wsparciem.

Piśmiennictwo:

1. Barnard N.D., Holtz D.N., Schmidt N., Kolipaka S., Hata E., Sutton M., Znayenko-Miller T., Hazen N.D., Cobb C., Kahleova H.: Nutrition in the prevention and treatment of endometriosis: a review. Front Nutr., 2023, 10, 1089891.
2. Yalçın Bahat P., Ayhan I., Üreyen Özdemir E., İnceboz Ü., Oral E.: Dietary supplements for treatment of endometriosis: a review. Acta Biomed., 2022, 93(1), e2022159.
3. Markowska A., Antoszczak M., Markowska J., Huczyński A. The role of selected dietary factors in the development and course of endometriosis. Nutrients, 2023; 15(12), 2773.
4. Piecuch M., Garbicz J., Waliczek M., Malinowska-Borowska J., Rozentryt P.: I am the 1 in 10-what should I eat? A research review of nutrition in endometriosis. Nutrients, 2022, 14(24), 5283.
5. Woźniak P., Ziółkowski P., Stetkiewicz T., Pięta-Dolińska A., Oszukowski P.: Leczenie uzupełniające w endometriozie. Przegląd Menopauzalny, 2012, 5, 396-403.
6. Radkowska-Szpunar H. Dieta w endometriozie. PZWL, Warszawa, 2021.