Ten sposób leczenia oddziałuje na cały organizm, dlatego towarzyszy mu szereg skutków ubocznych takich jak zaburzenia produkcji elementów morfotycznych i wzrost stężenia enzymów wątrobowych. Także dolegliwości trawienne, często wynikające z uszkodzenia błony śluzowej przewodu pokarmowego, mogą wpływać na utratę masy ciała i w konsekwencji niedożywienie.

Skutkiem ubocznym chemioterapii jest też wypadanie włosów i łamliwość paznokci, którym nie da się zapobiec żywieniem i nie wynika to z nieprawidłowego sposobu żywienia.

Żywienie w trakcie chemioterapii

Zastanawiasz się, co jeść przy chemioterapii? Sposób żywienia w trakcie chemioterapii powinien być dostosowany indywidualnie, uwzględniając stan odżywienia pacjenta, lokalizację i stopień zaawansowania nowotworu oraz dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego.  Nie ma jednej uniwersalnej diety dla wszystkich chorych leczonych chemioterapią. Dopóki pacjent nie ma dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, dieta podczas chemioterapii powinna opierać się na prawidłowo zbilansowanych posiłkach, co ma na celu zapobieganie niedożywieniu.

W przypadku pojawienia się problemów trawiennych zadaniem diety jest zminimalizowanie odczuwania skutków ubocznych chemioterapii. W takiej sytuacji często zaleca się stosowanie łatwostrawnych posiłków. Lekkostrawna dieta w czasie chemioterapii odciąży przewód pokarmowy oraz ułatwi trawienie i wchłanianie składników odżywczych.

Do głównych zasad tej diety należy eliminacja potraw smażonych, surowych warzyw i owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych oraz produktów tłustych i wzdymających.

Produkty przeciwwskazane w trakcie chemioterapii

Jedyna bezwzględna zasada żywienia w trakcie chemioterapii dotyczy eliminacji grejpfruta i jego przetworów.

Powodem są zawarte w tym owocu flawonoidy (furanokumaryny i seskwiterpeny), które hamują aktywność enzymów odpowiedzialnych za biotransformację leku, co w konsekwencji może zmieniać metabolizm leków i nasilić toksyczność chemioterapii. O podobne działanie podejrzewa się także owoc granatu, jednak dane literaturowe na ten temat  są niespójne.

Czy w trakcie chemioterapii trzeba stosować dietę bezmleczną/bezlaktozową?

Żywienie w czasie chemioterapii nie wyklucza spożywania produktów mlecznych. Nie ma wskazań do rutynowego stosowania diety bezlaktozowej, jednak nietolerancja laktozy może być konsekwencją leczenia cytostatykami.

Przyczyną tego może być uszkodzenie funkcji nabłonka jelitowego i w konsekwencji niewystarczająca synteza laktazy, czyli enzymu, który ją rozkłada. W takiej sytuacji często wystarczająca jest zamiana nabiału na produkty bezlaktozowe, a nie całkowita eliminacja produktów mlecznych z diety.

Zgodnie ze Standardami Żywienia w Onkologii wskazaniem do zastosowania diety bezlaktozowej jest chemioterapia oparta na lekach, takich jak: lapatynib, kapecytabina, 5-fluorouracyl, irynotekan, topotekan czy inhibitory kinaz. Rzadziej eliminacji laktozy mogą wymagać chorzy na nowotwory krwi i układu chłonnego leczeni chemioterapią wysokodawkową.

Przykładowe skutki uboczne chemioterapii – nudności i wymioty

Do częstych powikłań chemioterapii należą nudności i wymioty. Utrudniają one żywienie podczas chemioterapii, co może przyczyniać się do niedoborów pokarmowych i w konsekwencji pogorszenia stanu odżywienia organizmu. Mogą również znacząco wpływać na osłabienie i brak energii, które i tak już towarzyszą pacjentom onkologicznym. Niekiedy są one też powodem przerwania leczenia. Nudności i wymioty pod względem klinicznym można podzielić na kilka grup:

• wczesne – pojawiają się w pierwszej dobie po chemioterapii,
• późne – pojawiają się od drugiej doby po podaniu cytostatyków,
• poprzedzające – mają podłoże psychogenne i występują już przed podaniem chemioterapii,
• oporne na leczenie – utrzymują się pomimo podawania leków przeciwwymiotnych.

Ryzyko i stopień nasilenia występowania nudności i wymiotów są indywidualne i mogą zależeć od rodzaju i zaawansowania choroby, rodzaju zastosowanego leczenia i dawki cytostatyków, a także długości wlewu oraz ilości cykli.

Zalecenia dietetyczne – nudności i wymioty

Jaka powinna być dieta przy chemioterapii gdy występują niepożądane objawy? To pytanie często zadają pacjenci na wizytach. Pomimo postępu w terapii farmakologicznej nudności i wymiotów oraz stosowania środków przeciwwymiotnych warto równolegle wprowadzić właściwe postępowanie dietetyczne. Posiłki łatwostrawne powinny być podstawą podczas chemioterapii, które nie będzie długo zalegać w przewodzie pokarmowym. Czasami zalecana jest też modyfikacja konsystencji diety do papkowatej lub płynnej. Pokarmy rozdrobnione, które są gotowe do przełknięcia, bez konieczności gryzienia są często dużym ułatwieniem w przyjmowaniu posiłków u takich chorych. Przykładem są wszelkiego rodzaju puree warzywne lub ziemniaczane, musy i koktajle lub posiłki zmiksowane, np. zupy krem. W trakcie nudności i wymiotów należy unikać produktów spożywczych, które mogą je nasilać. Należą do nich przede wszystkim: produkty bogate w błonnik, ciężkostrawne, wzdymające warzywa, posiłki tłuste i smażone oraz żywność typu fast food.

W celu zmniejszenia nudności i wymiotów pacjentom zaleca się:

• spożywanie posiłków często (co 2-3 godziny) i o małej objętości,
• spożywanie posiłków w wywietrzonych pomieszczeniach lub na świeżym powietrzu,
• spożywanie posiłków o temperaturze pokojowej, o łagodnym zapachu, ponieważ gorące i intensywnie pachnące posiłki stymulują ośrodek węchowy w mózgu i nasilają nudności i wymioty,
• utrzymywanie pozycji pionowej po posiłkach, co zapobiega cofaniu się treści pokarmowej z przewodu pokarmowego.

Nawodnienie

Jednym z ważniejszych aspektów przy nudnościach i wymiotach jest odpowiednie nawodnienie organizmu (podaż płynów ok. 1,5-2 litrów, czyli ok. 6-8 szklanek). Odwodnienie nasila nudności oraz wydłuża czas metabolizowania leków. W czasie tych dolegliwości i wymiotów zaleca się przyjmowanie płynów o działaniu przeciwwymiotnym takich jak: woda mineralna, napój imbirowy, herbata imbirowa, czarna herbata bez dodatków.

Produkty przeciwwskazane – nudności i wymioty

W sytuacji wystąpienia nudności i wymiotów przeciwwskazane jest spożywanie produktów podrażniających błonę śluzową żołądka takich jak mocny napar z kawy. Dodatkowo niepolecane jest spożywanie naparu z mięty, ponieważ wpływa on na rozszerzenie dolnego zwieracza przełyku i może prowokować wymioty.

Produkty o działaniu przeciwwymiotnym

W celu zmniejszenia nudności i wymiotów pacjentom zaleca się spożywanie imbiru w postaci naparów, herbat, a także ssanie cukierków imbirowych lub plastrów świeżego imbiru. Imbir to naturalny produkt spożywczy o działaniu przeciwwymiotnym.

Przykładowe skutki uboczne chemioterapii – zaburzenia odczuwania smaku i brak apetytu

W przypadku osób chorych brak apetytu i niechęć do jedzenia może wynikać ze złego samopoczucia i zmęczenia spowodowanego leczeniem. Może to być też konsekwencja zaburzeń smaku, dolegliwości bólowych lub innych przypadłości ze strony przewodu pokarmowego. Bardzo ważne jest, aby w takiej sytuacji urozmaicać dietę i korzystać z produktów zmniejszających skutki uboczne leczenia.

Zaburzenia w odczuwaniu smaku mogą prowadzić do ograniczenia ilości przyjmowanych pokarmów, a w konsekwencji spowodować utratę masy ciała.

Zalecenia dietetyczne – zaburzenia odczuwania smaku i brak apetytu

Oprócz stosowania leków zwiększających apetyt, chorych należy objąć także opieką dietetyczną. W tym przypadku, podobnie jak przy nudnościach i wymiotach, punktem wyjścia również jest stosowanie diety łatwostrawnej. Dodatkowo chorym zaleca się, aby posiłki były spożywane w spokojnej atmosferze. W trakcie spożywania posiłku nie powinno się korzystać się z tzw. „rozpraszaczy”, czyli oglądania telewizji, czytania gazet, korzystania ze sprzętów elektronicznych, czy też innych form odciągających uwagę od posiłku.

Preferencje chorego powinny głównym czynnikiem, który bierzemy pod uwagę układając dietę podczas chemioterapii. Jadłospis powinien zawierać w większości posiłki łatwostrawne, chociaż zdarzają się sytuacje, gdy produkty niezalecane w diecie łatwostrawnej mogą być dobrze tolerowane przez chorego w trakcie chemioterapii. i trzeba to wziąć pod uwagę. Przykładem takiej sytuacji jest niewykluczanie z diety ostrych przypraw. W diecie łatwostrawnej są one przeciwwskazane, natomiast u niektórych chorych trakcie chemioterapii są dobrze tolerowane, a wręcz poprawiają stopień odczuwania smaku i chęć na spożycie posiłku.

Często zgłaszanym problemem pacjentów w trakcie chemioterapii jest niechęć do mięsa. Przejawia się ona nie tylko w metalicznym posmaku, ale również awersji do jego zapachu. Podobnie jest w przypadku zapachu i smaku ryb, które wzmagają nudności i wymioty. W praktyce bardzo dobrze tolerowanym źródłem białka w trakcie chemioterapii są jajka, szczególnie ugotowane na miękko lub w formie jajecznicy. Gorzej tolerowane są jajka ugotowane na twardo. Innym źródłem białka mogą być fermentowane produkty mleczne. W przypadku nudności i wymiotów zaleca się spożywanie produktów naturalnych. Mleko natomiast jest lepiej tolerowane w takich formach jak np. budyń. Stopień jego gęstości można dostosować do możliwości gryzienia i przełykania oraz preferencji chorego.

W celu zmniejszenia zaburzeń odczuwania smaku i braku apetytu chorym zaleca się:

• spożywanie często małych porcji posiłków – nawet 6-8 razy dziennie,
• podawanie posiłków na dużych talerzach, co optycznie zmniejszy posiłek,
• spożywanie posiłków w wywietrzonych pomieszczeniach lub na świeżym powietrzu,
• przygotowywanie posiłków kolorowych i smacznych,
• doprawianie posiłków zgodnie z preferencją pacjenta, najlepiej używając świeżych ziół, cytryny, limonki, octu balsamicznego,
• przygotowanie posiłków łatwiejszych do spożycia np. częściowo rozdrobnionych takich jak: koktajle, zupy kremy, musy, pasty, galaretki, kisiele, puree z warzyw i owoców, miękkie pulpety w sosie,
• korzystanie ze sztućców innych niż metalowe w przypadku metalicznego posmaku w ustach,
• spożywanie mięsa w lepiej tolerowanej formie np. w marynatach z dodatkiem owoców takich jak mus z jabłek lub sos żurawinowy, a także w marynatach ze śmietany, mleczka kokosowego lub z dodatkiem soku z cytryny,
• włączenie do diety zimnych produktów spożywczych: sorbety owocowe, pokrojone i zamrożone kawałki banana, a także ssanie kostek z zamrożonego ananasa, arbuza lub innych mrożonych owoców (malin, truskawek) w celu stymulacji smaku,
• zwiększenie aktywności fizycznej w postaci lekkiego wysiłku lub spaceru na świeżym powietrzu – aktywność fizyczna musi być dostosowana do możliwości pacjenta.

„Wzmacnianie” diety

Z powodu utraty apetytu i w konsekwencji niezamierzonej redukcji masy ciała należy naturalnie zwiększać wartość energetyczną i odżywczą posiłków np. poprzez dodatek tłuszczów takich jak masło, oleje, oliwa, zmielone orzechy, żółtko jajka itp. Dodatkowo chory powinien móc spożywać posiłki zawsze kiedy ma na to ochotę.

Jeśli nie ma możliwości pokrycia zapotrzebowania energetycznego za pomocą zwykłej diety doustnej, należy włączyć produkty specjalnego przeznaczenia medycznego FSMP (ang.  food for special medical purposes). Są one skoncentrowanym źródłem energii i składników odżywczych w małej objętości

Piśmiennictwo

1. Kłęk S, Jankowski M, Kruszewski WJ, Fijuth J, Kapała A, Kabata P, Wysocki P, Krzakowski M, Rutkowski P.: Clinical Nutrition in Oncology: Polish Recommendations. Oncol. Clin. Pract. 2015; 11(4): 172–188.
2. Kłęk S. i wsp.: Standardy Żywienia dojelitowego i pozajelitowego. POLSPEN. Scientifica, Kraków 2019.
3. Kłęk S.: Leczenie żywieniowe w onkologii. Współczesne podejście. PZWL, Warszawa
4. Dirix P, Nuyts S, Van den Bogaert W.: Radiation-induced xerostomia in patients with head and neck cancer: a literature review. Cancer. 2006; 107(11): 2525-34.
5. Jankowski M, Kłęk S. (red.).: Terapia żywieniowa u chorych operowanych z powodu nowotworów złośliwych. Via Medica, Warszawa 2020.
6. Brzegowy M, Maciejewska-Cebulak M, Turek K.: Nie daj się rakowi! Wsparcie żywieniowe w chorobie nowotworowej. Wydawnictwo M., Kraków, 2018.
7. Hesketh PJ., Chemotherapy- induced nausea and vomiting. N. Engl. J. Med. 2008; 358(23): 2482-2494.
8. Kris MG., Tonato M., Bria E., et al.: Consensus recommendations for the prevention of vomiting and nausea following high-emetic-risk chemotherapy. Support. Care Cancer 2011; 19(Suppl. 1): S25-S62.
9. Zachwieja Z.: Leki i pożywienie – interakcje. MedPharm, Wrocław 2008.
10. Faria A, Monteiro R, Azevedo I, Calhau C.: Pomegranate juice effects on cytochrome P450S expression: in vivo studies. J Med Food. 2007; 10(4): 643-9.
11. Park SJ, Yeo CW, Shim EJ, Kim H. Pomegranate juice does not affect the disposition of simvastatin in healthy subjects Eur J Drug Metab Pharmacokinet, 2016;41(4):339-44.