Co to są FODMAP?

FODMAP to akronim od angielskich słów „Fermentable Oligosaccharides, Disaccharides, Monosaccharides And Polyols” czyli „Fermentujące Oligo- Di- i Monosacharydy oraz Poliole”, czyli fermentujące oligosacharydy, disacharydy, monosacharydy i poliole. To grupa krótkołańcuchowych węglowodanów słabo wchłanianych, szybko fermentujących, o wysokim ciśnieniu osmotycznym. Zalicza się do nich następujące rodzaje:

• fruktoza (występująca w nadmiarze w stosunku do glukozy m.in. w jabłkach, miodzie);
• laktoza (występująca głównie w produktach mlecznych np. mleko krowie, ser twarogowy, śmietana);
• fruktany (występujące w m.in. makaronie pszennym, rodzynkach, czosnku, cebuli);
• galaktooligosacharydy (występujące m.in. w migdałach, nasionach roślin strączkowych);
• poliole (występujące w niektórych warzywach i owocach np. kalafior, awokado, kukurydza oraz w postaci słodzików mannitolu, maltitolu, sorbitolu, ksylitolu).

Jak FODMAP mogą wpływać na objawy IBS?

Produkty bogate w FODMAP przechodzą do jelita w formie niezmienionej, a dzięki swoim właściwościom osmotycznym, w jelicie cienkim przyczyniają się do zwiększonej absorpcji (wchłaniania) wody, co może prowadzić do rozciągania ściany jelita wywołując dolegliwości brzuszne m.in. ból, uczucie przelewania i biegunki. Następie przechodzą do jelita grubego i ulegają fermentacji przez bakterie jelitowe z wytworzeniem nadmiernej ilości gazów wywołując ból, dyskomfort oraz wzdęcia. U większości osób produkty bogate w FODMAP nie będą powodowały dolegliwości. Jednakże u osób z zespołem jelita nadwrażliwego (IBS), produkty te mogą nasilać dolegliwości.

Dieta low FODMAP – możliwy sposób na złagodzenie objawów zespołu jelita nadwrażliwego

Dieta low FODMAP zakłada, że ograniczenie spożycia określonej grupy węglowodanów będzie prowadzić do zmniejszenia efektu osmotycznego w jelicie cienkim oraz redukcji procesów fermentacji w jelicie grubym. Co w konsekwencji ma poprawić komfort życia pacjentów z IBS przez zmniejszenie objawów takich jak np. ból brzucha, uczucie pełności i wzdęcia. Celem diety low FODMAP jest więc złagodzenie objawów zespołu jelita nadwrażliwego oraz identyfikacja produktów i ich porcji, które mogą je nasilać. Na podstawie obserwacji dokonuje się takich modyfikacji dietetycznych, które pozwoliłyby w dłuższej perspektywie czasu na zmniejszenie dolegliwości bez stosowania znacznych restrykcji. Warto jednak podkreślić, że nie da się wyleczyć zespołu jelita nadwrażliwego poprzez stosowanie diety low FODMAP.

Dieta low FODMAP – 3 etapy diety

I etap – ograniczenie produktów zawierających FODMAP

✓ Polega na wyeliminowaniu z diety produktów/porcji produktów o wysokiej i średniej zawartości FODMAP, a zastąpieniu ich produktami o niskiej zawartości FODMAP.
✓ To czas obserwacji czy objawy są zależne od spożywania FODMAP.
✓ Trwa ok. 2-6 tygodni, jednak czas stosowania tego etapu diety w dużej mierze zależy indywidualnie od samopoczucia pacjenta. Jeżeli zaobserwuje się wystarczającą poprawę w samopoczuciu po np. 3 tygodniach, nie ma zasadności przedłużania pierwszego etapu do 6 tygodni.
✓ Za brak poprawy w trakcie realizacji tego etapu uznaje się utrzymywanie objawów o takim samym nasileniu, bez odczuwalnej poprawy. W takiej sytuacji można uznać, że objawy IBS nie są zależne od FODMAP. Wówczas, w porozumieniu ze specjalistą, należy rozważyć inne modyfikacje diety i innych czynników stylu życia. Nie zaleca się wtedy także by kontynuować etapy diety czy też wracać do niej po jakimś czasie.

II etap – reintrodukcja, czyli ponowne wprowadzenie produktów zawierających FODMAP

✓ To czas identyfikacji porcji produktów i rodzajów FODMAP, które powodują nasilenie dolegliwości i spersonalizowanie diety według osobistej tolerancji.
✓ Trwa od ok. 8 do 12 tygodni i polega na stopniowym włączaniu produktów bogatych w FODMAP (najczęściej w systemie 6-dniowym tzn. 3 dni próby z testowaną różną porcją danego produktu i 3 dni przerwy). To najdłuższy etap diety.
✓ Z każdej grupy wymienionych wyżej węglowodanów fermentujących (z wyjątkiem polioli i fruktanów) wybiera się jeden, reprezentacyjny produkt (np. mleko krowie dla laktozy), po którego spożyciu w próbie prowokacji ocenia się tolerancję całej danej grupy FODMAP. Testuje się także produkty zawierające więcej niż jedną grupę FODMAP np. jabłko, gruszka.
✓ Należy monitorować objawy i zapisywać swoje obserwacje w dzienniczku, gdzie notuje się próby, dobrze i źle tolerowane porcje produktów z danej grupy FODMAP;
✓ Kolejność testowania grup FODMAP nie jest odgórnie ustalona.
✓ Warto pamiętać, że na nasilenie objawów zespołu jelita nadwrażliwego wpływają także: stres, zaburzenia psychiczne, zaburzenia snu i inne czynniki związane ze stylem życia. Warto mieć to na uwadze i odnotować spostrzeżenia w dzienniczku samoobserwacji, aby wspólnie ze specjalistą ocenić ryzyko wpływu danego czynnika na wynik testowanego pokarmu.

III etap – personalizacja diety

✓ Celem tego etapu jest stworzenie indywidualnej diety, na podstawie prowadzonej obserwacji, z pomocą dietetyka, który ma doświadczenie i kompetencje w diecie low FODMAP;
✓Pacjent na tym etapie zna i umie rozpoznać zarówno porcje, jak i rodzaje produktów po których objawy nasilają się i są uciążliwe.
✓ Ustala się dietę z możliwie jak najmniejszą ilością ograniczeń. Jadłospis bazuje na wszystkich produktach i porcjach produktów, które zostały wcześniej zidentyfikowane jako te, które nie powodują dolegliwości.

Należy pamiętać, że prawidłowo przeprowadzony protokół diety z ograniczeniem FODMAP powinien stanowić pełny, 3- etapowy proces.

Stosowanie diety w praktyce

Stosowanie diety w praktyce mogą ułatwić specjalne aplikacje zawierające wykazy produktów o niskiej i wysokiej zawartości FODMAP z uwzględnieniem wielkości porcji tych produktów. Dostępne aplikacje zawierają także przydatne narzędzia takie jak np. dzienniczek, schemat reintrodukcji, przepisy na posiłki o niskiej zawartości FODMAP, wykaz produktów z certyfikatami (rynek zagraniczny). Zaleca się, aby dietę low FODMAP realizować pod opieką certyfikowanego, doświadczonego dietetyka.

Skuteczność diety FODMAP

Dieta o niskiej zawartości FODMAP może wywierać korzystny efekt pod kątem zmniejszenia dolegliwości. Badania w zakresie skuteczności diety FODMAP najczęściej dotyczą pacjentów z IBS, u których nawet w 70% przypadków wystąpienie objawów uzależnione jest od stosowanej diety.

Należy również pamiętać, iż dieta FODMAP to dieta eliminacyjna (wyklucza się lub znacznie ogranicza m.in. produkty mleczne, zbożowe, niektóre warzywa i owoce), która niewłaściwie skomponowana, może przyczynić się do wystąpienia niedoborów wapnia, błonnika, żelaza, witamin z grupy B.

Dieta low FODMAP – dla kogo nie jest polecana?

W związku z tym, że dieta low FODMAP jest trudna do stosowania i wiąże się z ograniczeniem znacznej ilości pokarmów nie jest polecana dla każdej osoby z potwierdzoną diagnozą IBS. Decyzję o rozpoczęciu tej diety powinno ustalać się indywidualnie z dietetykiem i lekarzem. Nie jest ona polecana między innymi dla osób:

• mających trudność w rozumieniu i przestrzeganiu diety, niechętnych do jej stosowania;
• stosujących inne restrykcje i wykluczenia żywieniowe;
• z niedożywieniem;
• z niektórymi chorobami współwystępującymi;
• z zaburzeniami odżywiania;
• wersja restrykcyjna diety nie jest polecana u dzieci, z wyjątkiem indywidualnych wskazań pod opieką doświadczonego zespołu medycznego;

Podsumowując, dieta low FODMAP może być skutecznym sposobem zmniejszenia dolegliwości występujących w IBS, jednak nie u wszystkich jest zalecana, a także nie u każdego może przynieść oczekiwany efekt. Kluczowe dla właściwego przeprowadzenia diety jest umiejętne zastosowanie wszystkich 3 etapów, a pomocne w tym są konsultacje z doświadczonym dietetykiem.

Piśmiennictwo:

1. Stróżyk A., Dieta low FODMAP, PZWL, Warszawa 2023.
2. Kaczorek M., Gosa-Kwiatkowska P., Taraszewska A., Kielak M., Bigas G., Zespół jelita nadwrażliwego Zadbaj o swoje jelita i zmień nawyki, NIZP PZH-PIB, Warszawa 2024.
3. https://www.monashfodmap.com/about-fodmap-and-ibs/ (dostęp: 27.01.2025)