Kiedy nie zwlekać z pomocą lekarską?

Nagłe wzdęcie brzucha z zatrzymaniem wiatrów (gazów) i stolca, a następnie wymiotami jest objawem niedrożności jelit. Najczęstszą przyczyną niedrożności jest skręt lub zatkanie jelit, zazwyczaj przez zrosty w jamie brzusznej lub guz. Objawy takie wymagają pilnej interwencji lekarskiej.

Skąd się biorą wzdęcia?

Połykając pożywienie w pośpiechu i w napięciu, często łykamy jednocześnie powietrze. Następnie kwas solny (HCl) powstający w żołądku wchodzi w reakcję z wodorowęglanami z soku trzustkowego (HCO₃), wytwarzając dwutlenek węgla (CO₂ ) i wodę.

Kolejnym źródłem gazów jelitowych są zawarte w pożywieniu węglowodany, które nie poddają się całkowitemu trawieniu. W jelitach ulegają one fermentacji bakteryjnej z wytwarzaniem wodoru, metanu i niekiedy siarkowodoru. Ważną przyczyną może być także rozrost fermentujących, gazotwórczych bakterii w jelicie cienkim, tzw. rozrost mikroflory jelitowej jelita cienkiego (small intestine bacterial overgrowth SIBO). W jelicie grubym powstają też śladowe ilości tzw. gazów złowonnych: indolu i skatolu.

Których produktów unikać, aby zmniejszyć ilość gazów?

Przede wszystkim należy zaobserwować swoją reakcję na różne produkty żywnościowe, gdyż każdy z nas wykazuje indywidualne nietolerancje pokarmowe. Wiele osób dorosłych ma niedobór laktazy i nie jest zdolnych do trawienia mleka – stąd bóle, wzdęcia brzucha i biegunki po spożyciu nabiału. Jednak fermentowane produkty mleczne – jogurty naturalne i kefir – są na ogół dobrze tolerowane.

Rzadsze są niedobory tych enzymów, które są odpowiedzialne za trawienie innych węglowodanów, np. rafinozy obecnej w burakach cukrowych, stachiozy w roślinach strączkowych, trehalozy w grzybach i drożdżach.

Jednak nawet u osób zdrowych pewne rodzaje węglowodanów są źle trawione, a ich fermentacja powoduje dokuczliwe dolegliwości. Substancje te określamy akronimem FODMAP (ang – fermentable oligosaccharides, disaccharides, monosaccharides and polyols). Są to: laktoza, fruktoza, fruktany oraz alkohole polihydroksylowe, do których zaliczamy m.in. słodziki obecne w gumach do żucia, napojach gazowanych oraz produktach cukierniczych, jak sorbitol, mannitol, maltitol i ksylitol.

Najlepsze efekty w łagodzeniu objawów związanych z fermentacją jelitową osiągnięto za pomocą tzw. diety FODMAP, ubogiej w niewchłanialne, fermentujące węglowodany.

Dietę stosuje się w dwóch fazach – w pierwszej eliminuje się wszystkie produkty bogate w niewchłanialne węglowodany (przez 6-8 tygodni), aby następnie stopniowo i jedynie w umiarkowanych ilościach ponownie włączać je do diety, co na ogół jest dobrze tolerowane.

Jakie produkty eliminować i ograniczać w diecie FODMAP?

Wszystkie produkty zawierające syrop glukozowo-fruktozowy (high fructose corn syrup – HFCS), dodawany do wyrobów cukierniczych, soków, jogurtów, keczupów i musztardy, a także słodziki (sorbitol, mannitol, maltitol, ksylitol), dodawane do napojów, gum bezcukrowych i jogurtów oraz miód.

Warzywa: cebula, szparagi, karczochy, brokuły, kalafior, patisony, brukselka, soczewica, ciecierzyca, soja, groch, kapusta włoska, fasola, buraki ćwikłowe, grzyby, czosnek.

Owoce: jabłko, gruszka, mango, arbuz, nektarynka, brzoskwinie, morele, śliwki, owoce suszone i owoce z puszki.

Nabiał: twaróg, delikatne (miękkie) sery, jogurty, maślanka, mleko krowie, kozie i owcze, kwaśna i bita śmietana.

Produkty zbożowe: produkty żytnie i pszenne

Orzechy i nasiona: orzechy nerkowca i pistacje

Które produkty są dozwolone w diecie FODMAP?

Warzywa: marchew, pomidory, ogórki, papryka, kapusta biała i chińska, kiełki bambusa, seler, kukurydza, bakłażan, cukinia,  dynia, sałata, kabaczek, słodkie ziemniaki, szczypior.

Owoce: banany, winogrona, kiwi, mandarynki, pomarańcze, ananasy, grejpfruty, cytryny, jagody i truskawki.

Nabiał: Sery: szwajcarski, cheddar, parmezan, mozzarella, brie, camembert.

Mleko: bezlaktozowe, migdałowe, ryżowe; masło, masło orzechowe.

Produkty zbożowe: pieczywo i makaron bezglutenowe, orkiszowe, płatki ryżowe, płatki owsiane, mąka owsiana, ryż, komosa ryżowa.

Orzechy i nasiona (garść dziennie): orzechy włoskie, migdały, orzeszki ziemne, pekan i piniowe, ziarna sezamu, pestki dyni, nasiona słonecznika.

Bez ograniczeń: mięso, ryby, drób, jaja, tofu.

Na osłodę: cukier kryształ, syrop klonowy, aspartam, stewia.

Częsta przyczyna wzdęć – rozrost bakteryjny w jelicie cienkim (SIBO)

Jelito cienkie, które stanowi główne miejsce trawienia i wchłaniania składników odżywczych, powinno być względnie ubogie w mikroflorę bakteryjną. Często jednak dochodzi do jej nadmiernego rozrostu, co powoduje fermentację i wytwarzanie gazów w jelicie cienkim.

Kogo dotyczy rozrost bakteryjny w jelicie cienkim?

Narażone są osoby przyjmujące przewlekle leki hamujące wytwarzanie kwasu solnego (np. z powodu choroby refluksowej). Niedokwasota powoduje, że spożywane wraz z pokarmem drobnoustroje nie ulegają unieszkodliwieniu w żołądku, lecz przedostają się dalej do jelita cienkiego.

Druga grupa cierpiących na SIBO, to osoby ze zmianami anatomicznymi jelita (uchyłki jelita cienkiego, stany po operacjach jelitowych) lub z zaburzeniami czynności jelit, które stwarzają warunki do rozrostu flory bakteryjnej w jelicie cienkim.

Jak rozpoznać rozrost bakteryjny w jelicie cienkim?

Główne objawy to wzdęcia brzucha i biegunki. Dołączać się mogą zaburzenia układu nerwowego (drętwienia i  zaburzenia czucia) w następstwie niedoboru witaminy B₁₂, a także bóle stawów i wysypki wynikające z uczulenia na białka bakterii.

Klasyczną metodą diagnostyczną jest wodorowy test oddechowy. Pacjent wypija niewchłanialny cukier, najczęściej laktulozę, która ulega w jelitach fermentacji bakteryjnej do wodoru i metanu. Gazy te są wykrywane w wydychanym powietrzu. Prawidłowo do fermentacji powinno dochodzić dopiero w jelicie grubym („późny szczyt produkcji wodoru”), natomiast za patologiczną uważa się fermentację już w jelicie cienkim („szczyt wczesny”).

Wskazówki może też dostarczyć oznaczenie we krwi witaminy B₁₂ i kwasu foliowego, gdyż bakterie w jelicie cienkim zużywają witaminę B₁₂ powodując jej niedobór, jednocześnie wytwarzając kwas foliowy.

Jak leczyć rozrost bakteryjny w jelicie cienkim?

Po rozpoznaniu SIBO lekarz może przepisać odpowiedni antybiotyk. Do najlepiej tolerowanych i najskuteczniejszych należy ryfaksymina, która nie wchłania się z przewodu pokarmowego, nie wywołuje więc ogólnoustrojowych działań niepożądanych. Inne sprawdzone antybiotyki to tetracyklina i metronidazol. Po kuracji antybiotykowej niezbędne jest wielotygodniowe uzupełnianie probiotyków, a w szczególności szczepów Lactobacillus plantarum i Bifidobacterium. Jednak po kilku miesiącach może dojść do nawrotu dolegliwości. Należy też pamiętać, że antybiotyki nie zastąpią diety!

Objawowe leczenie wzdęć

Do łagodzenia wzdęć, jako uzupełnienie do diety i modyfikacji flory bakteryjnej, najczęściej stosujemy symetykon, powodujący pękanie i rozpraszanie pęcherzyków gazów w jelitach, a przez to zmniejszenie uczucia pełności. Lek ten często łączony jest ze środkami rozkurczowymi, jak drotaweryna, skopolamina. Jeśli wzdęciom towarzyszą zaparcia, kluczowe jest uregulowanie wypróżnień za pomocą preparatów błonnika rozpuszczalnego, nasion babki płesznik, suszonych śliwek i innych metod naturalnych.