Co to jest alergia?

Alergia na pokarm to nieprawidłowa, powtarzająca się reakcja układu odpornościowego dziecka na określony alergen znajdujący się w produkcie spożywczym. U zdrowych dzieci te składniki żywności nie wywołują żadnych niepokojących objawów. W przypadku stwierdzonej alergii pokarmowej należy poinformować wszystkie osoby zajmujące się dzieckiem (rodzina, personel przedszkola, szkoły) o konieczności przestrzegania zasad diety eliminacyjnej.

Na podstawie europejskiego badania EuroPrevall stwierdzono, że w Europie uczulenie na pokarm dotyczy 11–29% dzieci w wieku szkolnym, a częstość prawdopodobnej alergii na najczęstsze alergeny pokarmowe, m.in. mleko, jaja, orzechy, orzeszki ziemne, soję, ryby, jabłka, brzoskwinie, seler, u pacjentów zgłaszających objawy po tych pokarmach, wynosi 1,9–5,6%.

Co powoduje alergię pokarmową?

Najczęściej spotykane alergie pokarmowe wśród dzieci to alergie na:

• białka mleka krowiego
• białka jaja kurzego
• różne rodzaje orzechów

Inne występujące alergie u dzieci to alergie na ryby i skorupiaki, soję, pszenicę, a także owoce i warzywa, takie jak cytrusy, seler, marchew, brzoskwinia, jabłko. Należy jednak pamiętać, że każde białko znajdujące się w żywności może wywołać alergię pokarmową. 

Objawy alergii pokarmowej

Objawy alergii pokarmowej mogą przybierać bardzo różną formę i dotyczyć nie tylko reakcji ze strony przewodu pokarmowego. Objawy, które mogą wystąpić po spożyciu produktu zawierającego alergen to:

• objawy ze strony układu pokarmowego: ból brzucha, biegunka, wzdęcia, wymioty
• objawy skórne: atopowe zapalenie skóry, wysypka, świąd, wypryski kontaktowe i inne
• objawy ze strony układu oddechowego: katar, kaszel (często nasilający się w nocy)
• zapalenie spojówek, łzawienie lub pieczenie oczu
• wstrząs anafilaktyczny

Dieta eliminacyjna – decyzja lekarza

Nie każde niepożądane objawy u dziecka są skutkiem alergii. Dlatego to lekarz pediatra lub alergolog podejmuje decyzję o zastosowanej metodzie leczenia.

Rodzice nigdy nie powinni decydować o wprowadzeniu diety eliminacyjnej na własną rękę. Nieuzasadnione stosowanie diety eliminacyjnej może prowadzić do niedożywienia spowodowanego niedoborem składników odżywczych. Lekarz decyduje także o czasie trwania diety eliminacyjnej.

Istotnym elementem współpracy rodziców z lekarzem jest monitorowanie nabywania tolerancji i wprowadzanie tzw. prób prowokacji. Większość dzieci wyrasta z alergii, nie warto więc wówczas przedłużać stosowania diety eliminacyjnej. Przykładem jest alergia na białka mleka krowiego, która dotyczy 2-3% niemowląt. Co piąte dziecko nabędzie tolerancję po ukończeniu pierwszego roku życia, a u połowy dzieci alergia minie przed 8 rokiem życia. Podobnie może przebiegać alergia na białko jaja. Wprowadzenie prób prowokacji jest częstą praktyką stosowaną przez pediatrów i alergologów. W przypadku alergii na białko jaja tolerowany może być produkt pieczony, warto więc podjąć próbę prowokacji zaczynając od np. pieczonej muffiny z dodatkiem żółtka jaja. Próbę prowokacji także należy zawsze konsultować z lekarzem prowadzącym. 

Nietolerancja pokarmowa a alergia

Alergia pokarmowa to reakcja organizmu angażująca układ immunologiczny. Natomiast nietolerancja na pokarm to reakcja organizmu na dany składnik pokarmu, niezwiązana z układem immunologicznym. Nietolerancja pokarmowa jest to zaburzenie przemiany danego składnika pokarmu spowodowana najczęściej brakiem enzymu warunkującego trawienie. Przykładem nietolerancji pokarmowej jest nietolerancja laktozy, czyli cukru mlecznego znajdującego się w mleku. Niestrawiona laktoza fermentuje w jelitach, dając takie objawy jak: wzdęcia, biegunki, bóle brzucha. W przypadku nietolerancji pokarmowych także zaleca się stosowanie diet eliminacyjnych.

Zbilansowana dieta podstawą diet eliminacyjnych

W leczeniu alergii pokarmowych podstawą jest stosowanie diety wykluczającej alergen czyli tzw. diety eliminacyjnej. Dzieci z alergią pokarmową są szczególnie narażone na niedobory wynikające z konieczności wyłączania z diety szeregu produktów. Dlatego też podczas stosowania diet eliminacyjnych należy dziecku zapewnić zbilansowane, różnorodne posiłki. Dieta eliminacyjna, podobnie jak dieta normalna powinna być urozmaicona, oparta na produktach jak najmniej przetworzonych, a także zaspokajać zapotrzebowanie dziecka na wszystkie składniki pokarmowe. W diecie należy uwzględniać wszystkie grupy produktów: warzywa i owoce; produkty zbożowe pełnoziarniste;  nasiona roślin strączkowych, jaja, mięso, mleko i jego przetwory. Podstawową zasadą przy stosowaniu diet eliminacyjnych jest zastępowanie produktów zawierających alergen produktami o podobnej wartości odżywczej. Samo wyeliminowanie produktów alergizujących może spowodować niedobory składników pokarmowych i pogorszenie stanu zdrowia dziecka. Dobrze zbilansowana, urozmaicona dieta eliminacyjna dziecka zapewnia jego prawidłowy rozwój i uzyskanie odpowiedniego stanu odżywienia.

W przypadku rozszerzania diety u niemowląt warto poszczególne produkty podawać pojedynczo, obserwując reakcję dziecka. Nowe produkty powinno się włączać do diety dziecka w godzinach przedpołudniowych, co daje możliwość obserwacji dziecka przez cały dzień.

Czy unikać potencjalnych alergenów u zdrowych dzieci?

Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy nie ma potrzeby eliminowania z diety dziecka produktów potencjalnie alergizujących. Do pokarmów potencjalnie alergizujących należą: mleko krowie, jaja, orzechy i ryby. Badania nie potwierdziły, aby eliminowanie z diety dziecka alergenów takich jak gluten, mleko, jaja i inne powodowało, że dziecko nie zachoruje na alergię. Dotyczy to także dzieci zdrowych, obciążonych rodzinnie ryzykiem alergii.

Często zdarza się, że kobiety w ciąży lub w czasie karmienia piersią eliminują z diety niektóre produkty mogące zawierać potencjalne alergeny. Nie jest to działanie prawidłowe, ponieważ nie ma dowodów, że stosowanie diety eliminacyjnej przez matkę uchroni dziecko przed alergią. Ponadto eliminowanie produktów może spowodować u kobiety niedobory składników pokarmowych, co z kolei wpływa na stan odżywienia kobiety.

Czytanie etykiet

Ważną czynnością przy prowadzeniu diety eliminacyjnej u dziecka jest czytanie etykiet produktów spożywczych. Alergen może znajdować się w produktach spożywczych, w których nie spodziewamy się go spotkać.  Przykładowo: przy alergii na białka mleko krowiego należy wyeliminować z diety mleko i produkty mleczne takie jak np. jogurty, kefiry, maślanki, sery, desery mleczne, naleśniki na bazie mleko. Mleko może jednak znajdować się w produktach takich jak: pieczywo, wędliny i inne produkty, do których podczas produkcji dodano mleko. W przypadku alergii na białko jaja należy wyeliminować potrawy z jaj, ale także produkty zawierające jaja w mniejszej ilości np. wędliny, ciasta, makarony, przetwory mięsne, desery. U małego alergika objawy mogą pojawić się nawet w przypadku podania alergenu w tzw. śladowej ilości.

Na etykietach produktów spożywczych znajdują się informacje o alergenach. Obowiązek znakowania produktów alergenami wynika z art. 44 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności.

Substancje i półprodukty powodujące alergię lub reakcje nietolerancji podlegające obowiązku znakowania to: zboża zawierające gluten, skorupiaki, jaja, ryby, orzeszki ziemne (arachidowe), soja, mleko (łącznie z laktozą), orzechy, seler, gorczyca, nasiona sezamu, dwutlenek siarki i siarczyny w stężeniach powyżej 10mg/kg lub 10 mg/litr, łubin, mięczaki.

Diety eliminacyjne w przedszkolu i szkole

Obecnie prawie każda placówka oświatowa stoi przed wyzwaniem, jakim jest zapewnienie posiłków dla dzieci z alergiami pokarmowymi. Jeśli placówka przyjęła dziecko z alergią pokarmową, powinna dziecku zapewnić posiłki zgodne z potrzebami wynikającymi z konieczności stosowania diety eliminacyjnej. Bardzo ważnym czynnikiem realizacji diety eliminacyjnej jest współpraca z rodzicami w zakresie doboru produktów, przygotowywania posiłków, przeprowadzania ewentualnych prowokacji oraz obserwacji potencjalnych objawów alergii.

Dobrą praktyką jest żądanie od rodziców zaświadczenia od lekarza, z którego wynika, jaka dieta powinna być stosowana u dziecka.

Posiłki dla dzieci na diecie eliminacyjnej powinny być wizualnie podobne do tych dla dzieci zdrowych. Aspekt psychologiczny jest tu bardzo istotny, aby dziecko nie czuło się wykluczone z grupy rówieśniczej. Dotyczy to także posiłków serwowanych z okazji np. świąt, imprez urodzinowych czy wycieczek.

Przedszkola i szkoły są zobowiązane do informowania rodziców o alergenach zawartych w potrawach podawanych dzieciom. Dzięki temu rodzic ma świadomość możliwości wystąpienia u dziecka reakcji związanych z alergenami. Informacja o alergenach powinna być udostępniona rodzicom w codziennym jadłospisie w czytelnej i zrozumiałej formie.

Podsumowanie

• Dobrze zbilansowana dieta eliminacyjna zapewnia dziecku prawidłowy rozwój i stan odżywienia.
• Wykluczając dany produkt z diety należy zastąpić go innym o podobnej wartości odżywczej.
• O zastosowaniu diety eliminacyjnej u dziecka zawsze powinien decydować lekarz.
• Czytanie etykiet jest podstawą prowadzenia diety eliminacyjnej.
• Współpraca rodziców z przedszkolem i szkołą jest warunkiem prawidłowego prowadzenia diety dziecka.
• Informowanie rodziny oraz osób przebywających z dzieckiem o stosowaniu diety eliminacyjnej jest konieczne, aby zapewnić bezpieczeństwo zdrowotne.

Piśmiennictwo

1. Gugała A., Kurowski M., Kowalski M.L., Alergia na pokarmy w Polsce na tle innych krajów Europy – wyniki projektu EuroPrevall; Alergia Astma Immunologia 2021, 26 (1): 18-26
2. Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017
3. Szajewska H., Horvath A., Błażowski Ł. i wsp.: Probiotyki, prebiotyki, synbiotyki w zapobieganiu chorobom alergicznym i ich leczeniu – stanowisko Grupy Ekspertów. Standardy Medyczne Pediatria, 2020; 17: 733–735
4. Poradnik żywienia niemowląt, https://1000dni.pl/wp-content/uploads/2023/01/poradnik-zywienia-niemowlat-1341.pdf dostęp z dnia 25.07.2024
5. Lyons S.A., Clausen M., Knulst A.C. i wsp.: Prevalence of food sensitization and food allergy in children across Europe. Allergy Clin. Immunol. Pract., 2020; 8 (8): 2736–2746.e9
6. Munblit D., Perkin M.R., Palmer D.J. i wsp.: Assessment of evidence about common infant symptoms and cow’s milk allergy. JAMA Pediatr., 2020; 174 (6): 599–608
7. Poradnik Żywienie niemowląt i małych dzieci H. Weker IMiD, 2014
8. Muraro A., de Silva D., Halken S. i wsp.: Managing food allergy: GA2LEN guideline 2022. World Allergy Organ. J., 2022; 15 (9): 100 687
9. Horvath A., Szajewska H. Alergia na pokarm – mity związane z diagnostyką i leczeniem, Alergia na pokarm – mity związane z diagnostyką i leczeniem – Artykuły przeglądowe – Artykuły i wytyczne – Pediatria – Medycyna Praktyczna dla lekarzy (mp.pl) dostęp z dnia 25.05.2024
10. Krzywicka A. Alergia na białka mleka krowiego a nietolerancja laktozy. Standardy Medyczne/Pediatria, 2019, T. 16.
11. Horvath A., Jarocka-Cyrta E., Nowak-Węgrzyn A. i wsp.: Diagnostyka i leczenie alergii na białka mleka krowiego. Stanowisko Sekcji Alergii na Pokarmy Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Standardy Medyczne/Pediatria 2021, 18: 675-696.
12. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrektywy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004 Tekst mający znaczenie dla EOG