Charakterystyka diety ketogenicznej

Dieta ketogeniczna zakłada największy udział tłuszczu w realizacji zapotrzebowania energetycznego, spożycie białka w normie (około 1 grama na kilogram masy ciała) oraz maksymalnie ograniczoną podaż węglowodanów (nawet do 10-15 gramów dziennie). Z tego powodu w klasycznej wersji diety ketogenicznej tłuszcze mogą wnosić nawet niemal 90% energii. Istnieją też modyfikacje tej diety, w których udział białka i węglowodanów jest wyższy, wynoszący odpowiednio 25% i 10% (wtedy około 65% energii wnoszą tłuszcze). Dla porównania zalecany przez Polskie Towarzystwo Diabetologiczne udział poszczególnych składników odżywczych w realizacji zapotrzebowania energetycznego jest następujący: około 45% z węglowodanów, 25-40% z tłuszczu oraz 15-20% z białka. Realizacja 45% energii z diety z węglowodanów oznacza przy 2000 kcal spożycie na poziomie 225 g dziennie.

Celem zastosowania diety wysokotłuszczowej jest przestawienie organizmu na czerpanie energii z ketonów, zamiast zwyczajowej glukozy. Organizm potrafi wytwarzać ograniczone ilości glukozy, np. z aminokwasów glukogennych (jednego z rodzajów „cegiełek”, z których zbudowane są białka). Z tego powodu dieta ketogeniczna nie powinna być dietą wysokobiałkową, a często właśnie tak jest przedstawiana w mediach.

Czym jest ketoza?

W zwyczajnych warunkach głównym źródłem energii dla organizmu jest glukoza. Jej stężenie we krwi jest regulowane przez złożony system gospodarki węglowodanowej, w której jednym z najważniejszych hormonów jest insulina. Pozwala ona na przenikanie glukozy z krwi do komórek. Nadmiar glukozy jest magazynowany w wątrobie pod postacią glikogenu. W sytuacji obniżonej podaży węglowodanów wydzielanie insuliny spada, a zasoby glikogenu z wątroby są zużywane w ciągu 3-4 dni (co jest częściowo przyczyną obserwowanego bardzo szybkiego spadku masy ciała przez pierwszych kilka dni po wprowadzeniu diety niskowęglowodanowej oraz równie szybkiego jej przyrostu po ponownym wprowadzeniu produktów węglowodanowych do diety). Zmagazynowana tkanka tłuszczowa staje się wtedy głównym źródłem energii, a uwolnione z niej kwasy tłuszczowe służą za substrat do produkcji ketonów w wątrobie – jest to proces ketozy. Występuje on naturalnie w stanie głodzenia lub po długotrwałym wysiłku fizycznym.

Produkty zalecane i niezalecane na diecie ketogenicznej

W celu uzyskania odpowiednio wysokiej podaży tłuszczu dieta ketogeniczna musi opierać się na produktach wysokotłuszczowych. Mogą to być przede wszystkim produkty będące źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych np. masło, tłusta śmietana, sery (m.in. mascarpone, żółte), tłuste mięso (m.in. boczek, kiełbasa), ale też dieta ketogeniczna może zawierać lub całkowicie opierać się na produktach będących źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych tj. olejach (np. oliwie z oliwek), tłustych rybach (m.in. łososiu, halibucie), orzechach, pestkach i nasionach. Dopełnieniem jest umiarkowana podaż wszelkiego rodzaju ryb i owoców morza, mięsa i jajek. Wybrane warzywa i owoce również są wskazane, ale w ograniczonych ilościach, ponieważ zawierają węglowodany. Spośród zalecanych warzyw występują: sałaty, szpinak, papryka, ogórek, cukinia i bakłażan. Wśród owoców najbardziej wskazane są truskawki, maliny i inne jagodowe oraz awokado. Niezalecanymi produktami w diecie są produkty zbożowe (m.in. chleb, płatki zbożowe, kasze), ziemniaki i niektóre warzywa, np. buraki czy marchew. Nasiona roślin strączkowych mimo faktu, że są dobrym źródłem białka roślinnego ze względu na wysoką zawartość węglowodanów złożonych, również nie należą do produktów zalecanych. Posiłki są zazwyczaj przygotowywane na obfitej ilości oleju lub masła, co pozwala na uzyskanie odpowiedniej ilości tłuszczu w diecie.

Przykłady posiłków:

• jajka sadzone na maśle z boczkiem i zielonymi warzywami,
• burger bez bułki podany z serem, awokado i grzybami,
• pudding chia na mleczku kokosowym z orzechami i garstką malin.

Wpływ diety ketogenicznej na organizm

Pierwsze spostrzeżenia dotyczące występowania ketonów w organizmie człowieka datowane są na rok 1911, kiedy po raz pierwszy opisano wykorzystanie stanu głodzenia w celu leczenia epilepsji. Zaobserwowano, że częstotliwość napadów padaczkowych jest wtedy niższa. Dekadę później podjęto próbę wywołania ketozy za pomocą istotnego ograniczenia spożycia węglowodanów. Tak powstała dieta ketogeniczna, która zyskała popularność w leczeniu epilepsji u dzieci. Dopiero w 1970 roku dr Robert Atkins wprowadził zastosowanie diety ketogenicznej w celu uzyskania redukcji masy ciała, głównie ze względu na unikatowy mechanizm zanikania uczucia głodu pod wpływem ketonów. Inne procesy, które badacze wskazują jako odpowiedzialne za wpływ diety ketogenicznej na spadek masy ciała to zmniejszone wydzielanie insuliny, co potencjalnie ułatwia rozkład tkanki tłuszczowej oraz nasilenie procesu glukoneogenezy, czyli wytwarzania glukozy w wątrobie, który jest bardzo kosztownym energetycznie procesem. Ograniczeniem w wykorzystaniu tych teorii jest fakt, że pochodzą one ze starych badań przeprowadzonych na małych grupach badawczych.

Stosowanie diety ketogenicznej może wiązać się z niekorzystnymi efektami zdrowotnymi, m.in. zaburzeniami gospodarki lipidowej. Wysokie spożycie odzwierzęcych produktów wiąże się z dużą podażą nasyconych kwasów tłuszczowych, co w efekcie przyczynia się do wzrostu stężenia cholesterolu frakcji LDL we krwi. Jest to parametr związany z wyższym ryzykiem rozwoju chorób układu krążenia. Dieta ketogeniczna może też, przy długotrwałym stosowaniu, prowadzić do stłuszczenia wątroby, kamicy nerkowej czy niedoborów mikroskładników. Warto też dodać, że nieprawidłowo stosowana dieta ketogeniczna może powodować przyrost masy ciała. Ponadto zaobserwowano, że kobiety stosujące diety niskowęglowodanowe miały o 30% wyższe ryzyko urodzenia niemowlęcia z wadą cewy nerwowej oraz wystąpienia niedoboru kwasu foliowego. Jeśli dieta ketogeniczna ma być stosowana, powinno odbywać się to pod nadzorem lekarza lub doświadczonego dietetyka.

Medyczne wskazania do włączenia diety ketogenicznej

Lekooporna padaczka u dzieci jest jedną z niewielu chorób, w których dieta ketogeniczna jest wykorzystywana w celach terapeutycznych. Jest też rekomendowana do stosowania u dzieci i dorosłych w leczeniu niektórych zespołów padaczkowych i genetycznych, w tym zespołu Draveta i napadów miokloniczno-atonicznych (zespół Doose’a). Co istotne, wprowadzenie diety ketogenicznej u pacjentów cierpiących na padaczkę nie leczy choroby, tylko zmniejsza liczbę napadów. Są też grupy pacjentów, którzy nie wykazują wrażliwości na tę dietę pomimo osiągnięcia stanu ketozy, np. pacjenci z padaczką i zespołem niedoboru GLUT1. Prawdopodobnie reakcja na dietę ketogeniczną jest uwarunkowana genetycznie, dlatego pacjenci powinni być zawsze gruntownie przebadani przed wprowadzeniem takiej interwencji. Powinno się też uwzględnić ryzyko wystąpienia działań niepożądanych, np. skurczów mięśni czy zaparć.

Przeciwskazania do stosowania diety ketogenicznej

Przed wprowadzeniem diety ketogenicznej powinna być przeprowadzona kompleksowa ocena stanu zdrowia, ponieważ w niektórych przypadkach wysoka podaż tłuszczu może być niebezpieczna dla zdrowia. Wśród najpoważniejszych przeciwwskazań do stosowania diety ketogenicznej można wymienić: niewydolność wątroby, zapalenie trzustki, wrodzone zaburzenia metabolizmu tłuszczów, pierwotny niedobór karnityny, niedobór palmitylotransferazy karnitynowej, niedobór translokazy karnityny-acylokarnityny, porfiria czy niedobór kinazy pirogronianowej.

Skuteczność diety ketogenicznej

Powstało już wiele prac porównujących skuteczność diety keto lub innej niskowęglowodanowej z dietą niskotłuszczową jako metody na redukcję masy ciała. W metaanalizie (czyli badaniu polegającym na łączeniu i analizie wyników wielu badań dotyczących tego samego zagadnienia) przeprowadzonej przez Mansoor’a i wsp., w której oceniono spadek masy ciała u 1369 uczestników na przestrzeni 6 miesięcy, stwierdzono, że w grupie stosującej dietę niskowęglowodanową był on większy o średnio 2.17 kg. Jednak w badaniach o dłuższym czasie trwania, tj. 12 miesięcy efekt ten był mniejszy. W metaanalizie 13 badań (w sumie 1415 uczestników) Bueno i wsp. stwierdzono, że w grupie pacjentów stosujących dietę ketogeniczną spadek masy ciała na przestrzeni roku był większy tylko o 0,91 kg w porównaniu do grupy na diecie niskotłuszczowej.

W meta-analizie z 2021 roku oceniającej skuteczność diet niskowęglowodanowej i bardzo niskowęglowodanowej jako elementu terapii cukrzycy typu 2 stwierdzono istotne korzyści w zakresie spadku masy ciała, kontroli glikemii i wrażliwości tkanek na insulinę w perspektywie krótkoterminowej, ale zniknęły one po upływie 12 miesięcy trwania badania. Problemem mogło być długoterminowe utrzymanie tak restrykcyjnej diety.

Problematyczna interpretacja wyników badań naukowych

Największym problemem w interpretacji wyników badań naukowych poświęconych diecie ketogenicznej jest fakt, że brakuje spójności w definiowaniu diety ketogenicznej. Trudno jest porównać wpływ na zdrowie klasycznej wersji, wnoszącej niemal 90% energii z diety z tłuszczu, do jej modyfikacji o podwyższonej zawartości białka i węglowodanów. Ponadto czas trwania większości badań jest też bardzo ograniczony i rzadko przekracza 6-24 miesięcy. To wszystko sprawia, że trudno jest ocenić potencjalne skutki zdrowotne stosowania diety ketogenicznej – pozytywne czy negatywne.

Podsumowanie

Dieta ketogeniczna jest modelem żywieniowym, w którym głównym źródłem energii w diecie jest tłuszcz. Pomimo swojej popularności należy pamiętać, że jest dietą restrykcyjną, eliminującą duże grupy produktów spożywczych. Odbiega ona znacząco od zasad zdrowego żywienia dla populacji Polski i aktualnie nie jest dietą rekomendowaną do stosowania przez osoby zdrowe i chore, z wyjątkiem lekoopornej padaczki u dzieci i wybranych chorób neurologicznych. Na podstawie wyników badań trudno jest jednoznacznie stwierdzić, jakie mogą być efekty zdrowotne jej stosowania, zarówno krótko, jak i długoterminowe. Związana jest jednak z ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych. Z tego powodu nie zaleca się jej stosowania bez nadzoru lekarza lub doświadczonego dietetyka.

Piśmiennictwo

1. McGaugh E, Barthel B. A Review of Ketogenic Diet and Lifestyle. Mo Med. 2022 Jan-Feb;119(1):84-88.
2. https://ptdiab.pl/images/docs/zalecenia/2024/zalecenia_PTD_2024_22_01_2024.pdf
3. Goldenberg JZ, Day A, Brinkworth GD, Sato J, Yamada S, Jönsson T, Beardsley J, Johnson JA, Thabane L, Johnston BC. Efficacy and safety of low and very low carbohydrate diets for type 2 diabetes remission: systematic review and meta-analysis of published and unpublished randomized trial data. 2021 Jan 13;372:m4743.
4. Mansoor N, Vinknes KJ, Veierød MB, Retterstøl K. Effects of low-carbohydrate diets v. low-fat diets on body weight and cardiovascular risk factors: a meta-analysis of randomised controlled trials. Br J Nutr. 2016 Feb 14;115(3):466-79.
5. Bueno NB, de Melo IS, de Oliveira SL, da Rocha Ataide T. Very-low-carbohydrate ketogenic diet v. low-fat diet for long-term weight loss: a meta-analysis of randomised controlled trials. Br J Nutr. 2013 Oct;110(7):1178-87.