Nieuniknionym „skutkiem ubocznym” ich stosowania jest obecność pozostałości pestycydów w żywności. Informacje na ich temat pojawiające się w środkach masowego przekazu, portalach internetowych czy mediach społecznościowych są często przekazywane w sposób nierzetelny, tendencyjny i w sposób wywołujący poczucie zagrożenia. Zdarza się, że ich (współ)autorami są osoby postrzegane przez konsumentów jako profesjonaliści. Może to wywoływać bądź wzmacniać u przeciętnego konsumenta, który nie zna obowiązujących w UE rygorystycznych procedur dopuszczania pestycydów do obrotu i nadzoru nad ich właściwym stosowaniem oraz procedury ustanawiania najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów (NDP) w żywności, nieuzasadnione obawy przed spożywaniem „naszpikowanych toksycznymi pestycydami”, „zatrutych” owoców i warzyw. Jednocześnie, każdego dnia mamy do czynienia z wieloma różnymi czynnikami ryzyka, z których często nie zdajemy sobie sprawy, bądź nie myślimy o nich w ten sposób, które w rzeczywistości mogą stwarzać o wiele większe zagrożenie dla naszego zdrowia.

Monitorowanie przez Państwową Inspekcję Sanitarną pozostałości pestycydów w produktach spożywczych dostępnych w obrocie, w tym owocach i warzywach, w celu oceny zgodności uzyskanych wyników z wartościami NDP jest jednym z niezbędnych elementów systemu bezpieczeństwa żywności. Od kilku lat Zakład Toksykologii i Oceny Ryzyka Zdrowotnego NIZP PZH-PIB w ramach projektu Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021-2025 finansowanego przez Ministra Zdrowia ocenia na ich podstawie potencjalne zagrożenie dla konsumentów. Poniżej krótko przedstawiono wyniki szacowania narażenia i charakteryzowania ryzyka długoterminowego związanego z narażeniem konsumentów na pozostałości pestycydów obecne w żywności dostępnej na rynku w 2021 r.

Wśród 3759 zbadanych próbek, 2687 stanowiły owoce i warzywa. W 1/3 próbek owoców i warzyw nie stwierdzono pozostałości, a w 60,3% próbek stwierdzono obecność pozostałości co najmniej jednego pestycydu na poziomie poniżej wartości NDP. W 6,4% próbek stwierdzono przekroczenie wartości NDP co najmniej jednego pestycydu, przy czym po uwzględnieniu niepewności pomiaru, za niezgodne uznano 112 próbek (4,7%). Należy jednak uwzględnić, że 9 z nich zostało zbadanych w ramach kontroli granicznej, więc nie trafiły one do obrotu w kraju. W porównaniu do lat 2017-2020, w których próbki najczęściej były pobierane z punktów sprzedaży detalicznej (72-77% udziału w strukturze), rok 2021 charakteryzował się znacznym wzrostem odsetka próbek pobieranych na wcześniejszych etapach obrotu Najczęściej wykrywanymi pestycydami były fungicydy – boskalid, azoksystrobina, fluopiram, i fludioksonil oraz insektycyd – acetamipryd. Największą liczbę pozostałości (wyniki powyżej granicy oznaczalności) w przeliczeniu na próbkę stwierdzono w grejpfrutach, winogronach, truskawkach, bananach, rukoli, mandarynkach i selerze łodygowym. Jest to jednak wyłącznie informacja o charakterze statystycznym. Mitem jest więc, że powinniśmy jako konsumenci unikać tych produktów, bowiem średnie poziomy pestycydów stwierdzane w różnych produktach stanowią na ogół ułamek procenta wartości NDP.

Ryzyko długoterminowe oceniono dla tych par produkt/pestycyd, w których pozostałości danego pestycydu oznaczono ilościowo w co najmniej 20% analizowanych próbek danego produktu (tj. jeżeli w 2021 r. zbadano np. 50 próbek danego owocu i w 10 lub więcej próbkach wykryto obecność pestycydu X, to oceniano ryzyko związane z narażeniem na pestycyd X w tym owocu). Przy obliczaniu średniego poziomu pozostałości poszczególnych pestycydów w poszczególnych produktach, w przypadku tych próbek, w których nie stwierdzono pozostałości danego pestycydu (wynik poniżej granicy oznaczalności metody, <LOQ) uwzględniono wartości liczbowe równe połowie granicy oznaczalności. Ogółem wśród badanych owoców i warzyw zidentyfikowano 90 takich par. Narażenie szacowano uwzględniając dane na temat średniego spożycia poszczególnych owoców i warzyw w Polsce i w krajach o zbliżonym modelu żywienia (dzieci, dorośli, wegetarianie) zgromadzone przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) oraz średnie stężenia pozostałości danego pestycydu w danym produkcie, a także dodatkowo wartości 95 percentyla (tzw. „wysokie pobranie”). Wartości szacowanego średniego dziennego pobrania (EDI) stanowiły w większości przypadków niewielki odsetek odpowiedniej wartości ADI (akceptowane dzienne pobranie). Jedynie w 1 przypadkach oszacowane narażenie długoterminowe przekroczyło 10% ADI. „Wysokie pobranie” tylko w 4 przypadkach przekroczyło 10% odpowiedniej wartości ADI. Największe średnie i „wysokie” pobranie odnotowano dla ziramu w jabłkach (odpowiednio: ok. 25 i 52% ADI). Jest to jednak wynik z pewnością przeszacowany wynikający z przyjęcia konserwatywnego scenariusza zakładającego, że oznaczony disiarczek węgla pochodził wyłącznie z rozkładu ziramu – fungicydu z grupy ditiokarbaminianów o najniższej wartości ADI. Uzyskane wyniki charakteryzowania ryzyka długoterminowego oparte na dostępnych w 2021 r. danych toksykologicznych wskazują na szeroki margines bezpieczeństwa dla konsumentów.

W przypadku stwierdzenia w monitoringu i urzędowej kontroli żywności niezgodności z wartością NDP ocenia się ryzyko krótkoterminowe. Przy szacowaniu narażenia krótkoterminowego, bierze się pod uwagę wynik analizy oraz uwzględnia się największą, spośród wszystkich Państw Członkowskich, tzw. „dużą porcję” danego produktu wyrażoną w g/kg masy ciała. Na 157 wyników niezgodnych z wartością z NDP (w 137 próbkach) odnotowanych w 2021 r., 128 wyników (w 112 próbkach) dotyczyło owoców i warzyw. Uwzględniając partie owoców i warzyw zatrzymanych na granicy ze względu na niezgodności z NDP, w owocach i warzywach pochodzących z obrotu stwierdzono 115 niezgodności (w 103 próbkach). Najczęstszą przyczyną niezgodności stwierdzonych w owocach i warzywach był chlorpiryfos (n=24), linuron (n=21), ditiokarmaniniany (n-10) i etefon (n=10). Dla 46 niezgodności z NDP oszacowane narażenie nie przekraczało ostrej dawki referencyjnej (ARfD); dla 16 niezgodności oszacowane narażenie przekraczało wartość ARfD. W przypadku 66 niezgodności nie scharakteryzowano ilościowo ryzyka ze względu na właściwości toksykologiczne uniemożliwiające ustalenie toksykologicznej wartości odniesienia lub z innych istotnych powodów. W takich przypadkach, mając na uwadze bezpieczeństwo konsumentów przyjęto domyślnie, że każda niezgodność z NDP może stwarzać potencjalne zagrożenie dla ich zdrowia.

Naukowa ocena ryzyka uwzględnia tylko wiarygodne, oparte o aktualną wiedzę naukową fakty i przypisuje im odpowiednie wagi co oznacza, że nie dopasowuje ona wybiórczo faktów pod z góry ustalone tezy. Uwzględniając fakt, że przyjęte scenariusze i modele obliczeniowe stosowane w szacowaniu narażenia i charakteryzowaniu ryzyka z założenia przeszacowują wyniki można ogólnie ocenić, że pozostałości pestycydów w owocach i warzywach dostępnych na krajowym rynku nie stwarzają zagrożenia dla zdrowia. Z pełnym przekonaniem można stwierdzić, że korzyści wynikające ze spożywania owoców i warzyw są znacznie większe niż ryzyko związane z obecnością w nich śladowych poziomów pozostałości pestycydów. Konieczne jest stałe prowadzenie urzędowej kontroli i monitoringu jako metody oceny jakości zdrowotnej żywności dostępnej w obrocie. Należy zwrócić szczególną uwagę na wyjaśnianie przyczyn występowania niezgodności z wartościami NDP i ich eliminację. Dotyczy to szczególnie niezgodności dotyczących pozostałości substancji czynnych, które zostały wycofane ze stosowania w UE m.in. ze względu na ich właściwości toksykologiczne. Dotyczy w szczególności chlorpiryfosu (wykrywanego w różnych produktach zarówno pochodzenia krajowego, jak i importowanych) oraz linuronu (wykrywanego w krajowych warzywach korzeniowych – selerze korzeniowym, pietruszce i marchwi).

Autor: dr hab. Paweł Struciński, prof. NIZP PZH – PIB jest kierownikiem Zakładu Toksykologii i Oceny Ryzyka Zdrowotnego w Narodowym Instytucie Zdrowia Publicznego PZH – Państwowym Instytucie Badawczym