Dzieci to grupa populacyjna, w której szczególnie należy zadbać o właściwy sposób żywienia, w tym ograniczenie spożycia cukrów. Wraz z końcem 2024 r. opublikowano nowe „Normy żywienia dla populacji Polski”. Czy w związku z tym coś się zmieniło w zaleceniach?

Co to są cukry wolne i gdzie je znajdziemy?

Zgodnie z definicją WHO do cukrów wolnych zaliczamy cukry dodane czyli cukry proste takie jak mono- i dwucukry (glukoza, fruktoza, sacharoza) dodawane do żywności i napojów przez ich producentów, w czasie przygotowywania posiłków przez kucharzy lub konsumentów, a także cukry naturalnie występujące w takich produktach jak miód, syropy, soki owocowe i koncentraty soków owocowych. Definicja nie obejmuje cukrów prostych występujących w świeżych warzywach i owocach oraz laktozy występującej w mleku i produktach mlecznych.

Cukry wolne znajdziemy nie tylko w wymienionych wyżej produktach, ale też wszystkich innych produktach, posiłkach, napojach, do których dodano cukier pod różnymi postaciami i nazwami. Wiele produktów przetworzonych jest powszechnie kojarzonych z dodatkiem cukru. Klasycznym przykładem są słodycze m.in. cukierki, żelki, batony, czekolady, lody, gotowe desery, wyroby cukiernicze i półcukiernicze, a także różnego rodzaju słodkie napoje. Należy zaznaczyć, że na półkach sklepowych dostępne są również produkty tej kategorii ze zmniejszoną ilością cukru lub bez dodatku tego składnika. Warto jednak pamiętać, że cukier możemy znaleźć nawet w produktach, których nie kojarzymy z dodatkiem tego składnika, np. w keczupie, płatkach śniadaniowych czy mieszankach przyprawowych.

Dlaczego warto ograniczać cukry w diecie dzieci i młodzieży?

Wyniki badań prowadzonych zarówno wśród dzieci i młodzieży, jak i dorosłych, wskazują wpływ nadmiernej podaży cukrów na  występowanie wielu przewlekłych chorób niezakaźnych, w tym nadwagi i otyłości, próchnicy, zespołu metabolicznego, cukrzycy typu 2, niealkoholowego stłuszczenia wątroby czy niektórych typów nowotworów. Nadmierne spożycie cukrów wolnych wiąże się z ogólną gęstością energetyczną diety i promuje dodatni bilans energetyczny. Tymczasem polskie dzieci i młodzież (3-17 lat) dość powszechnie konsumują produkty i napoje będące dobrym źródłem cukrów wolnych. Od 29% do 42% dzieci i młodzieży deklaruje częste, tj. 4-5 razy w tygodniu oraz codziennie, spożywanie słodyczy takich jak cukierki, żelki, wyroby czekoladowe, ciastka i ciasta. Równie wysokie odsetki młodych osób chętnie sięgają po słodkie napoje – przez większość dni w tygodniu i codziennie pije je ok. 36% nastolatek i ok. 44% nastolatków oraz co trzecie dziecko w wieku 6-9 lat.

W nowych normach żywienia maksymalna zawartość cukrów wolnych w codziennej diecie została zmniejszona z 10 do 5% zapotrzebowania energetycznego.

Żywienie w przedszkolu i szkole

Żywienie zbiorowe w placówkach oświatowych powinno być realizowane zgodnie z zasadami zdrowego żywienia dzieci i młodzieży oraz oczywiście z przepisami prawnymi, w tym, wytycznymi zawartymi w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2016 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach. Zgodnie z §2 ust. 1 tego rozporządzenia środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w jednostkach systemu oświaty muszą spełniać odpowiednie wymagania dla danej grupy wiekowej, wynikające z aktualnych norm żywienia dla populacji polskiej. W kontekście cukrów, w §2 ust. 1 pkt. 5 jest też zawarty zapis, że napoje przygotowywane na miejscu powinny zawierać nie więcej niż 10 g cukrów w 250 ml produktu gotowego do spożycia. Biorąc pod uwagę potrzebę ograniczania cukrów w posiłkach i napojach serwowanych dzieciom i młodzieży niższy limit cukru dodawanego do napojów, a nawet rezygnacja z jego dodatku, jest wysoce rekomendowana.

Tymczasem dodatek cukru do napojów i posiłków w wielu placówkach jest cały czas dość powszechną praktyką. Przykładem są wyniki analizy 80 jadłospisów przedszkolnych z kilku wybranych placówek wrocławskich z 2019 r., która wykazała, że w każdej z placówek ilość cukru wykorzystywanego do przygotowywania posiłków przekraczała zalecenia (maksymalnie 10% energii czyli 26,3 g/dziecko). Stwierdzona w posiłkach zawartość samej sacharozy wynosiła od 31,6 g do 61,4 g, co odpowiadało 120% do 234% rekomendowanej maksymalnej zawartości wszystkich cukrów wolnych. Wyniki prowadzonych corocznie kontroli Państwowej Inspekcji Sanitarnej także wskazują, że wśród najczęściej powtarzających się uchybień w zakresie posiłków podawanych w przedszkolach i szkołach jest m.in. serwowanie do spożycia napojów zawierających więcej niż 10 g cukru w 250 ml produktu gotowego do spożycia. Zakładając, że codziennie do każdego z trzech posiłków przedszkolnych serwowany będzie napój posłodzony 2 łyżeczkami cukru, to same napoje dostarczą przedszkolakowi aż 30 g tego składnika.

Zalecenia zgodne z nowymi normami dotyczące cukrów w posiłkach przedszkolnych i szkolnych

W nowych normach żywienia (2024 r.) wskazano jednoznacznie, że nie więcej niż 5% energii w naszej codziennej diecie, niezależnie od wieku, może pochodzić z cukrów wolnych. Jaki jest zatem limit spożycia tych cukrów w odniesieniu do żywienia dzieci i młodzieży w przedszkolu i szkole podstawowej? Aby go określić należy wyliczyć zapotrzebowanie energetyczne danej grupy dzieci.

Przyjmując wynikające z norm najniższe poziomy całodziennego zapotrzebowania energetycznego dla dzieci i młodzieży, uśrednione dla wieku i płci oraz fakt, że żywienie realizowane w przedszkolu i szkole nie jest żywieniem całodziennym, to w przypadku dzieci w przedszkolu (3-6 lat) posiłki powinny dostarczać ok. 930 kcal, zaś obiad w szkole podstawowej (7-14 lat) – ok. 570 kcal. Należy pamiętać, że dzieci w przedszkolu i w szkole nie są grupą jednorodną pod względem zapotrzebowania na energię i składniki pokarmowe. Dlatego w placówkach rekomendowane jest wyliczenie według odpowiedniego wzoru tzw. normy średnioważonej na energię czy dany składnik, która będzie bardziej odpowiadała potrzebom grupy w placówce. Warto też pamiętać, że wartość energetyczna posiłków w przedszkolu i szkole nie musi odpowiadać dokładnie wartości wyliczonej normy każdego dnia, powinna być jednak jak najbardziej zbliżona do tej wartości w skali co najmniej dekady (10 dni).

Biorąc pod uwagę powyższe wartości zapotrzebowania energetycznego, limit cukrów w posiłkach przedszkolnych będzie wynosił maksymalnie 12 g/osobę/dzień, zaś w szkole podstawowej w obiedzie – maksymalnie 7 g/osobę/dzień. W poszczególnych placówkach te limity mogą się nieco różnić w zależności od wyliczonej normy średnioważonej na energię.

Podsumowanie

Nowe normy żywienia zalecają ograniczanie cukrów wolnych w codziennej diecie do maksymalnie 5% zapotrzebowania energetycznego, co stanowi wartość o połowę mniejszą w porównaniu z poprzednim wydaniem norm. Z praktycznego punktu widzenia oznacza to potrzebę zmniejszania ilości cukru dodawanego do posiłków i napojów serwowanych dzieciom i młodzieży, w tym w przedszkolu i szkole, uwzględnianie w planowanych posiłkach produktów jak najmniej przetworzonych, a w przypadku stosowania produktów przetworzonych – wybór takich, które będą zwierały mniej cukrów. Zalecenia dotyczące limitu cukrów wolnych zawarte w nowych normach żywienia wskazują również na potrzebę nowelizacji zapisów wspomnianego wyżej rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2016 r. odnośnie maksymalnej ilości cukrów dodawanych do napojów przygotowywanych na miejscu.

Piśmiennictwo:

1. WHO, Guideline: sugars intake for adults and children, Geneva, 2015.
2. Gibson S., Ahswell M., Arthur J. i , What can the food and drink industry do to help achieve the 5 % free sugars goal?, Prospect. Public Health 2017; 137(4): 237–247.
3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2016 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach (Dz.U. z 2016 r., poz. 1154).
4. Rychlik E., Stoś K., Woźniak, Mojska H. (red.): Normy żywienia dla populacji Polski, NIZP PZH-PIB, 2024.
5. Malik V.S., Pan A., Willett W.C., Hu F.B.: Sugar-sweetened beverages and weight gain in children and adults: a systematic review and meta-analysis. Am. J. Clin. Nutr. 2013; 98(4): 1084-1102. doi:10.3945/ajcn.113.058362.
6. Nguyen M., Jarvis S.E., Tinajero M.G. et al.: Sugar-sweetened beverage consumption and weight gain in children and adults: A systematic review and meta-analysis of prospective cohort studies and randomized controlled trials. Am. J. Clin. Nutr. 2023; 117(1): 160-174. doi:10.1016/j.ajcnut.2022.11.008.
7. Luger M., Lafontan M., Bes-Rastrollo M. et al.: Sugar-sweetened beverages and weight gain in children and adults: a systematic review from 2013 to 2015 and a comparison with previous studies. Obesity facts. 2018; 10(6): 674-693. doi:10.1159/000484566.
8. Policy brief on the association between sugar-sweetened beverage consumption and childhood overweight and obesity. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe, 2024.
9. Stoś K., Rychlik E., Woźniak A. i wsp.: Krajowe badanie sposobu żywienia i stanu odżywienia populacji polskiej. NIZP PZH – PIB, Warszawa, 2021.
10. Report on the fifth round of data collection, 2018–2020: WHO European Childhood Obesity Surveillance Initiative (COSI). Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 2022.
11. Orkusz A.: An assessment of the nutritional value of thepreschool food rations for children from the Wroclaw District, Poland -The case of a big city. Nutrients 2022; 14(3): 460. https://doi.org/10.3390/nu14030460.
12. Stan sanitarny kraju 2023, GIS, 2024.