Epidemiologia i rozpoznanie

Rak jelita grubego to nowotwór występujący w obrębie okrężnicy (wstępnicy, poprzecznicy, zstępnicy, esicy), zgięcia esiczo-odbytniczego, odbytnicy oraz odbytu. Jest jednym z najczęstszych nowotworów złośliwych na świecie. W Polsce stanowi 6,8% wszystkich nowotworów złośliwych u mężczyzn i 5,9% u kobiet.

Chorzy z wczesnym rozpoznaniem i z mniejszym zaawansowaniem choroby mają większe szanse na wyleczenie. Dlatego ważna jest tzw. „czujność onkologiczna”, którą oznacza znajomość podstawowych objawów choroby nowotworowej i szybkie zgłaszanie się do lekarza w przypadku wystąpienia niepokojących symptomów.
Objawy raka jelita grubego zależą od lokalizacji i stopnia zaawansowania choroby. Do najczęstszych symptomów nowotworu jelita grubego należą: krwawienie utajone i jawne, bóle brzucha, zmiana rytmu wypróżnień, utrata masy ciała, niedokrwistość, wzdęcia, brak apetytu, gorączka oraz niedrożność jelita.

Diagnostyka

Podstawą diagnostyki raka jelita grubego jest badanie endoskopowe (rektoskopia, sigmoidoskopia, kolonoskopia), które umożliwia wykrycie guza, pobranie wycinków oraz kontrolę pozostałej części jelita. Polipy i rak we wczesnym stadium zazwyczaj nie dają objawów, dlatego celem profilaktycznej kolonoskopii jest odnalezienie bezobjawowych jeszcze zmian i usunięcie ich. Takie postępowanie pozwala zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka jelita grubego nawet o 60-90%.
Zaleca się badanie profilaktyczne osobom między 55. a 64. rokiem życia. Częstość występowania polipów i ryzyko ich zezłośliwienia wzrasta z wiekiem. Znacząca większość nowych zachorowań występuje u osób po 65. roku życia.

Do kolonoskopii należy się odpowiednio przygotować i kluczowe w tym jest odpowiednie żywienie.
• Na 4 dni przed badaniem nie należy spożywać pieczywa z ziarnami, owoców pestkowych (np. winogron, pomidorów, kiwi, truskawek), nasion siemienia lnianego, maku, sezamu, a także buraków w żadnej formie.
• Na 2 dni przed badaniem nie należy spożywać tłustego mięsa i wędlin, surowych warzyw, grochu, fasoli oraz różnego rodzaju kasz i ciemnego pieczywa. Zaleca się natomiast spożywanie pszennego pieczywa, chudej wędliny, jajek, gotowanych/pieczonych ryb lub mięsa drobiowego, ryżu, drobnych makaronów, gotowanych ziemniaków, zmiksowanych zup, ewentualnie rosołu z drobnym makaronem. Można pić kawę, herbatę, klarowane soki (bez zawiesiny), wodę mineralną niegazowaną oraz herbaty owocowe.
• Na 1 dzień przed badaniem około godziny 8. należy spożyć lekkostrawne śniadanie: białe pieczywo (bułeczka lub dwie kromki chleba), jajko, chuda wędlina, kawa, herbata, klarowne soki, woda mineralna niegazowana. Około godziny 15. można spożyć kisiel lub galaretkę bez owoców. Natomiast po godzinie 15. można ssać landrynki i należy pić dużą ilość wody niegazowanej. Do czasu badania nie można już nic jeść.
• W dniu badania do 2 godzin przed badaniem można pić dowolną ilość wody niegazowanej, herbaty, soków klarowanych, a także można ssać landrynki.
Ważnym aspektem przed wykonaniem kolonoskopii jest też odpowiednie przygotowanie jelita za pomocą dedykowanych środków oczyszczających jelito grube. Sposób ich użycia może być różny ze względu na rodzaj preparatu, dlatego zawsze należy postępować zgodnie z instrukcją na opakowaniu i zaleceniami lekarskimi. Zazwyczaj preparaty te są formą proszku do rozpuszczenia w wodzie, które należy wypić w odpowiedniej ilości i w określonym czasie.

Czynniki ryzyka rozwoju nowotworu jelita grubego

Do czynników zwiększających ryzyko rozwoju raka jelita grubego należą m.in. czynniki epidemiologiczne, do których zalicza się wiek (szczyt zapadalności przypada na 75 rok życia), nadwagę i otyłość, niską aktywność fizyczną, rasę białą oraz czynniki geograficzne (największa zapadalność występuje w krajach północnej Europy). Znaczenie mają również czynniki jelitowe, do których należy występowanie raka jelita grubego wśród bliskich krewnych, uwarunkowane genetycznie zespoły chorobowe, występowanie w wywiadzie polipów gruczolakowych, stany zapalne jelit (wrzodziejące zapalenie jelita grubego oraz choroba Leśniowskiego-Crohna) oraz czynniki mieszane, do których należą obecność ureterosigmoidostomii, przebycie cholecystektomii lub radioterapii.
Oczywiście nie bez znaczenia są też czynniki żywieniowe, które zwiększają ryzyko rozwoju raka jelita grubego. Należą do nich: zbyt duża zawartość w diecie czerwonego mięsa, mięs przetworzonych, alkoholu, produktów będących źródłem żelaza hemowego, a także niskie spożycie nieskrobiowych warzyw oraz owoców. Natomiast do żywieniowych czynników, które zmniejszają ryzyko zachorowania na raka jelita grubego zalicza się spożywanie produktów zbożowych pełnoziarnistych, produktów zawierających błonnik pokarmowy oraz nabiału.

Chirurgiczne leczenie raka jelita grubego

Główną metodą leczenia raka okrężnicy jest leczenie chirurgiczne, a u pacjentów z dużym ryzykiem nawrotu choroby stosuje się też uzupełniającą chemioterapię. Postępowanie chirurgiczne w raku okrężnicy polega na resekcji odpowiedniego fragmentu jelita wraz z regionalnymi węzłami chłonnymi. W zależności od lokalizacji guza może to być resekcja odcinkowa, hemikolektomia prawostronna, hemikolektomia lewostronna, hemikolektomia poszerzona lub kolektomia. W przypadku nowotworów nieoperacyjnych zabieg chirurgiczny jest ograniczony do paliatywnej resekcji jelita, zespolenia omijającego, kolostomii odbarczającej lub stosowane jest endoskopowe protezowanie zwężenia.

Leczenie chorych na raka odbytnicy zazwyczaj prowadzone jest w sposób skojarzony, tj. z zastosowaniem przedoperacyjnej radioterapii lub chemioradioterapii. W chirurgii raka odbytnicy zawsze dąży się do zachowania zwieraczy. W przypadku nowotworów umiejscowionych w górnej lub środkowej części odbytnicy wykonuje się przednią resekcję odbytnicy, często z wyłonieniem ileostomii zabezpieczającej. Natomiast u chorych z nisko położonym rakiem oraz w przypadku zaawansowanych nowotworów umiejscowionych w środkowej odbytnicy wykonuje się brzuszno-kroczową amputację odbytnicy z wyłonieniem kolostomii.

Żywienie po hemikolektomii

Po hemikolektomii pacjentom zaleca się stosowanie przez ok. 2-4 tygodnie diety lekkostrawnej i następnie stopniowe rozszerzanie jej zgodnie z indywidualną tolerancją pacjenta. Każdy posiłek powinien być kompletny, ze szczególnym uwzględnieniem źródła białka, co przyczynia się do lepszego gojenia się ran. W okresie pooperacyjnym i w przypadku braku biegunki nie ma konieczności stosowania diety bezlaktozowej tak jak przy radioterapii na obszar jamy brzusznej. Rozszerzanie diety po hemikolektomii głównie dotyczy grupy produktów zbożowych, które na początku spożywa się wyłącznie w formach oczyszczonych oraz grupy warzyw i owoców, które po operacji powinny być spożywane w formie gotowanej lub pieczonej, bez skóry i z wyłączeniem warzyw wzdymających.

Zalecenia żywieniowe w przypadku diety profilaktycznej różnią się w porównaniu z zasadami żywienia w trakcie leczenia. Dieta „antyrakowa”, czyli bogata w produkty o działaniu przeciwnowotworowym, nie będzie leczyć z nowotworu. Jest to sposób żywienia, mający na celu zmniejszenie prawdopodobieństwa zachorowania, kiedy jest się zdrowym. Natomiast żywienie w trakcie leczenia ma przede wszystkim zapobiegać i/lub zmniejszać dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, które są skutkiem leczenia lub samej choroby nowotworowej.

Piśmiennictwo:
1. Didkowska J., Wojciechowska U., Olasek P.: Krajowy Rejestr Nowotworów: Nowotwory złośliwe w Polsce w 2019 roku. Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa, 2021.
2. Potemski P., Polkowski W. i wsp.(red.): Nowotwory układu pokarmowego. Aktualizacja na dzień 02.12.2015. W: Krzakowski M., Warzocha K.(red.): Zalecenia postępowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach złośliwych 2013 rok. T.1.[online]. Gdańsk: Via Medica; 2013 [dostęp: 18.01.2023]: 180-206. Dostępny w:
http://onkologia.zalecenia.med.pl/pdf/zalecenia_PTOK_tom1_04_Nowotwory_ukladu_pokarmowego_20151202.pdf
3. Cancer Prevention and Survival Summary of Global Evidence on Diet, Weight, Physical Activity & What Increases or Decreases Your Risk of Cancer [online]. London:. World Cancer Research Fund International. Continuous Update Project; 2016 [dostęp: 16.01.2023]. Dostępny w:
http://www.uece.br/nutrindowp/wp-content/uploads/sites/82/2021/07/Dieta-e-C%C3%A2ncer-CUP-Summary-Report-2016.pdf.
4. Kłęk S. i wsp.: Standardy żywienia dojelitowego i pozajelitowego. Scientifica, Kraków, 2019.
5. Jankowski M., Kłęk S.(red.): Biblioteka Chirurga Onkologa Tom 15. Terapia żywieniowa u chorych operowanych z powodu nowotworów złośliwych. Via Medica, Warszawa, 2020.
6. Arends J., Bachmann P., Baracos V. et al.: ESPEN guidelines on nutrition in cancer patients. Clin. Nutr. 2017; 36(1): 11-48. doi: 10.1016/j.clnu.2016.07.015.