Węglowodany, czyli główne źródło energii do życia

Organizm człowieka powinien czerpać energię do życia ze zbilansowanej diety, w skład której powinny wchodzić produkty dostarczające w odpowiednich proporcjach węglowodanów, tłuszczów i białka. Pozyskiwanie paliwa energetycznego może odbywać się z rozpadu węglowodanów, a także białek czy tłuszczów. Glukoza, będąca węglowodanem prostym (monosacharydem) jest podstawowym źródłem energii dla organizmu ludzkiego w tlenowym i beztlenowym oddychaniu komórkowym. Organizm człowieka oprócz glukozy zużywa również inne formy węglowodanów (cukrów), np. galaktozę i fruktozę (monosacharydy), laktozę i sacharozę (disacharydy) lub skrobię (polisacharyd).

Czym jest fruktoza i gdzie występuje?

Fruktoza naturalnie (w formie wolnej) występuje w produktach spożywczych takich jak miód, owoce, czy warzywa. Jest również składnikiem cukru białego, czyli sacharozy będącego podstawą większości słodyczy czy słodkich syropów (np. syrop kukurydziany). Fruktoza charakteryzuje się najwyższym stopniem słodkości pośród wszystkich innych naturalnych węglowodanów. Fruktoza występuje również jako wielocukier pod postacią niskocząsteczkowych, rozgałęzionych polimerów D-fruktozy pod nazwą fruktany. Klasyfikacja fruktanów opiera się na podgrupach polimerów o krótszym łańcuchu, tzw. fruktooligosacharydy (FOS) oraz wyższym stopniu polimeryzacji tzw. inuliny. Występują naturalnie m.in. w cebuli, czosnku, czy szparagach.

Trochę o historii fruktozy

Mamy dowody na to, że w przeszłości człowiek spożywał < 5g fruktozy dziennie z owoców i miodu. U wczesnego homo sapiens całkowite zapasy energii z fruktozy były efektywnie zużywane i nie dochodziło do kumulacji jej w organizmie. Jednak od lat 70. ubiegłego wieku fruktoza w krajach rozwiniętych zaczęła być dostarczana głównie z powodu większej konsumpcji cukru i syropu glukozowo-fruktozowego (ang. High Fructose Corn Syrup; HFCS). Szacuje się, że spożycie fruktozy w USA wzrosło do nadzwyczajnego poziomu rzędu 50-80g/ dzień. Przetworzona żywność, niezależnie od jej kategorii, jest odpowiedzialna za znaczący wzrost w spożyciu fruktozy na świecie. Uważa się, że duży wpływ miało również zwiększone spożycie napojów bezalkoholowych (tzw. soft drinków) bogatych w HFCS, zwłaszcza wśród młodych osób. Soft drinki dostarczają prawie połowę fruktozy spożywanej przez młodzież. Niemowlęta i małe dzieci są szczególną grupą narażoną na nieprawidłowy mechanizm wchłaniania fruktozy, podczas gdy jest to jednocześnie grupa wiekowa, której bardzo często serwuje się duże ilości soków owocowych, świeżych owoców oraz słodyczy.

Skąd się bierze nietolerancja fruktozy?

Mechanizmy molekularne i przyczyna pojawienia się nietolerancji fruktozy nie zostały jeszcze dobrze poznane. Uznaje się, że może rozwinąć się w wyniku przyczyn pierwotnych i chorób takich jak: ostre zapalenie żołądka i jelit, celiakia czy choroba Leśniowskiego-Crohna oraz wtórnych (np. nadmierne spożycie produktów wysokoprzetworzonych). Nietolerancja fruktozy wynika z pewnego rodzaju nieprawidłowości w tzw. „układzie transportowym” w jelicie cienkim, gdzie dochodzi do jego przeciążenia. W dużym uproszczeniu przeciążenie to polega na tym, że fruktoza trafia w wysokich stężeniach do jelita grubego. Pojawienie się fruktozy w tym odcinku jelit powoduje, że tamtejszy mikrobiom metabolizuje ją do wodoru, metanu, dwutlenku węgla i krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, a to objawia się dokuczliwymi dolegliwościami i dyskomfortem.

Kogo dotyczy nietolerancja fruktozy i jakie są jej objawy?

W literaturze naukowej podaje się, że objawy złego wchłaniania fruktozy dotyczą zwykle niemowląt i dzieci poniżej 9. roku życia, a także pacjentów z zespołem jelita nadwrażliwego (IBS). Uważa się, że nietolerancja fruktozy dotyka jednego na trzech pacjentów z IBS. Najczęstsze objawy pojawiające się ze strony przewodu pokarmowego w wyniku zaburzenia wchłaniania fruktozy to: biegunka osmotyczna, uporczywe gazy, nawracające bóle brzucha, nudności, odbijanie.

Badania w kierunku nietolerancji fruktozy

Do rozpoznania nietolerancji fruktozy dochodzi poprzez wykonanie testu oddechowego z wodorem i/lub metanem w odpowiedzi na podanie 25 g fruktozy, który zleca lekarz gastrolog. Jest on uznawany za “złoty standard” w rozpoznawaniu tego schorzenia. Nietolerancji fruktozy nie należy mylić z „dziedziczną nietolerancją fruktozy” (ang. Hereditary Fructose Intolerance; HFI) – znacznie poważniejszą chorobą spowodowaną wadą wątroby. 

Odżywianie przy nietolerancji fruktozy

Fruktoza najczęściej jest dostarczana w zwyczajowej diecie w postaci cukru białego. Pomocne zatem będzie ograniczenie w jadłospisie źródeł fruktozy ogółem, w tym cukru białego i jego zamienników tj. syropu glukozowego czy glukozowo-fruktozowego. Wskazówki te są tak naprawdę podstawą zaleceń zdrowego odżywiania, które przedstawia model Talerza Zdrowego Żywienia. Warto także dowiedzieć się, najlepiej z pomocą doświadczonego dietetyka, czy nasz sposób odżywiania jest zgodny z podstawowymi rekomendacjami żywieniowymi. Kolejną cenną wskazówką jest zmniejszenie ilości spożycia produktów, które zawierają fruktozę w ilości znacznie przewyższającej zawartość glukozy lub galaktozy. Zaleca się ograniczenie świeżych owoców (np. jabłek, gruszek, melonów, arbuzów) oraz powstałych z nich soków owocowych, a także owoców suszonych czy miodu.

Postępowanie dietetyczne przy nietolerancji fruktozy obejmują zmniejszenie ilości produktów zawierających oligo-, di-, monosacharydów i polioli o wysokim potencjale fermentacyjnym (dieta low FODMAP) oraz terapie enzymatyczne polegające na zastosowaniu wyrobów medycznych z izomerazą ksylozy. Zastosowanie diety low FODMAP, pomimo pewnych restrykcji żywieniowych, zwłaszcza w 1 etapie wydaje się łatwe do wdrożenia. Niemniej, nie jest pozbawione komplikacji. Brakuje informacji o FODMAP na opakowaniach żywności, a dodatkowo wiedza na temat długoterminowych skutków zdrowotnych diety o niskiej zawartości FODMAP jest niewielka. Warto wspomnieć, że wg najnowszych badań stosowanie diety low FODMAP może także negatywnie wpłynąć na dobroczynne bakterie obecne w przewodzie pokarmowym. Kilku badaczy, w tym Kasti A. i współpracownicy [8] dowiedli, że zastosowanie tych zasad żywienia wykazało spadek liczby dobroczynnych bakterii, co może potencjalnie negatywnie wpłynąć na działanie bakterii w aspekcie układu odpornościowego. Niezbędne są dalsze badania w celu oceny zmian ekosystemu jelit po stosowaniu protokołu FODMAP z uwagi na ogromną rolę, jaką pełni mikrobiom jelit w zachowaniu zdrowia.

Tab.1 Podział produktów w zależności od zawartości FODMAP (opracowanie własne na podstawie dostępnej literatury)

*FOS (fruktuktooligosacharydy)  – rodzaj błonnika pokarmowego o działaniu prebiotycznym
**GOS (galaktooligosacharydy)  – rodzaj błonnika pokarmowego o działaniu prebiotycznym

Jeśli chciał/abyś przeanalizować swój sposób odżywiania, skorzystaj z bezpłatnej pomocy dietetycznej na https://cdo.pzh.gov.pl

Piśmiennictwo: 

1. Melchior C i wsp, Fructose and irritable bowel syndrome, Nutrition Research Reviews. 2020, Volume 33, Issue 2
2. Alruwaili NW, Alshdayed I, Fructose Metabolism and Its Effect on Glucose-Galactose Malabsorption Patients: A Literature Review, 2023, 13(2), 294
3. Singh SK, Sarma MS. Hereditary fructose intolerance: A comprehensive review. World J Clin Pediatr 2022; 11(4): 321-329
4. Dymek A i wsp, Nietolerancja fruktozy – Opis przypadków. Alergia, 2017, 2;
5. Febbraio M, Karin M, “Sweet death”: Fructose as a metabolic toxin that targets the gut-liver axis, Cell Metab. 2021; 33(12): 2316–2328
6. Sunhee Jung i wsp, Dietary Fructose and Fructose-Induced Pathologies, Annu Rev Nutr. 2022.; 42: 45–66
7. Krzysztof M i wsp, Upośledzenie wchłaniania fruktozy: rola w zaburzeniach czynnościowych przewodu pokarmowego u dzieci, Forum Medycyny Rodzinnej. 2010, vol. 4, no 2, 117–121
8. Kasti A i wsp. A Combination of Mediterranean and Low-FODMAP Diets for Managing IBS Symptoms? Ask Your Gut! Microorganisms, 2022, 10(4), 751; https://doi.org/10.3390/microorganisms10040751