Rozwój psychoruchowy dziecka to zmiany, które prowadzą do samodzielnego funkcjonowania młodego organizmu w zmieniających się warunkach środowiska. W pierwszych trzech latach życia dziecka proces ten przebiega najszybciej. Rodzice są nie tylko świadkami intensywnych zmian, jakie zachodzą we wszystkich sferach rozwojowych dziecka, lecz także mają nieoceniony wkład w proces wspomagania prawidłowego rozwoju malucha. Wzrastanie i dojrzewanie każdego dziecka przebiega indywidualnie, nie zawsze zgodnie z ogólnie przyjętymi kryteriami, i ten indywidualny rozwój stanowi o fenomenie dziecka.

Rozwój somatyczno-ruchowy dziecka w wieku 0-12 miesięcy

Funkcjonowanie dziecka poza ustrojem matki w pierwszych tygodniach życia opiera się na istnieniu odruchów pierwotnych (spontanicznych reakcji dziecka na określone bodźce – sytuacje), które powstały jeszcze w życiu płodowym, a obecnie pomagają maluchowi przetrwać w trudnym dla niego środowisku. Zaliczamy do nich między innymi odruchy Moro, szukania, chwytania i wiele innych.

W tym okresie rodzice na podstawie obserwacji odpowiednich zachowań (odruchów) rozpoznają potrzeby dziecka i jego kondycję. W pierwszym roku życia u dziecka występuje intensywne wzrastanie poszczególnych układów i narządów. W sposób bardzo intensywny zwiększa się wysokość i masa ciała, a także następuje rozrost pozostałych narządów i układów. Dojrzewa układ nerwowy, który pozwala na zdobywanie coraz nowszych i bardziej skomplikowanych umiejętności ruchowych.

Aktywność ruchowa dziecka, która jest nierozłącznym atrybutem prawidłowego rozwoju i wzrastania, rozpoczyna się od niekontrolowanych ruchów kończyn górnych i dolnych, następnie przechodzi w przekręcanie się z leżenia przodem do leżenia tyłem i odwrotnie, siadania, pełzania, czworakowania, aż do momentu przyjęcia pozycji spionizowanej (stanie). Pod koniec pierwszego roku życia dziecko najczęściej wykonuje pierwsze samodzielne kroki.

Jest to również okres, kiedy zaczynają kształtować się krzywizny fizjologiczne kręgosłupa, co przyczynia się do kształtowania postawy ciała. Jej rozwój jest związany ze zdobywaniem przez dziecko coraz nowszych umiejętności ruchowych, a także z dojrzewaniem układu nerwowego.

Należy również podkreślić, że dziecko z każdym kolejnym tygodniem życia, na podstawie wcześniejszych doświadczeń i obserwacji dorosłych, zaczyna korzystać z różnych przedmiotów, co kształtuje jego ruchy manualne (sprawność ręki). Potrafi bawić się piłką, przenosić klocki różnej wielkości i wkładać je do pojemnika. Jego umiejętności motoryczne (ruchowe) stają się coraz bardziej precyzyjne.

Rozwój somatyczno-ruchowy dziecka w wieku od 1 do 3 lat

Większość dzieci w 12 miesiącu życia potrafi już samodzielnie stać, a także chodzić, chociaż ta forma lokomocji może sprawiać dziecku wiele trudności. Wiąże się to z koniecznością pokonania siły ciężkości, co wcale nie jest łatwe, biorąc pod uwagę rozwój somatyczny dziecka.

W tym wieku kościec dziecka jest giętki i bardzo wrażliwy, występuje znaczna ruchomość w stawach. Układ mięśniowy jest słaby, co sprawia, że postawa ciała dziecka jest mało stabilna. Mięśnie są mało odporne na wysiłek fizyczny, dlatego w tym okresie u dzieci obserwujemy szybkie pojawianie się zmęczenia, nawet po bardzo krótkim wysiłku (np. gdy dziecko przejdzie/przebiegnie kilka metrów).

Dziecko jest również zmęczone zbyt długim przebywaniem w jednej pozycji, kiedy jego ruchy są ograniczone (np. długa jazda samochodem w foteliku, siedzenie w wózku), co często przekłada się na jego zachowanie – staje się płaczliwe, bardziej nerwowe. Rodzice powinni zdawać sobie sprawę, że takie długotrwałe przebywanie w jednej pozycji przyczynia się do ograniczenia naturalnej potrzeby ruchu u dziecka.

W dalszych miesiącach życia dziecka dojrzewanie układu nerwowego powoduje, że jego ruchy, a także jego umiejętności są coraz bardziej precyzyjne. Dwulatek sprawnie przemieszcza się, biega, potrafi przechodzić nad niewielkimi przeszkodami, poprawnie trzyma kredkę, buduje wieżę z klocków. Dziecko trzyletnie zazwyczaj swobodnie biega ze zmianą kierunków, potrafi krótko stać na jednej nodze, ruchy manipulacyjne stają się coraz dokładniejsze, np. rysuje kółka. Trzylatek potrafi jeździć na trójkołowym rowerku, nie sprawiają mu kłopotów takie zadania ruchowe, jak chodzenie na czworakach, skakanie, pełzanie, wspinanie się na różne przeszkody. Potrafi również wykonywać niektóre czynności związane z samoobsługą, np. wkładanie butów, czapki, kurtki itp.

Wspomaganie rozwoju dziecka

Czy my, dorośli – rodzice/opiekunowie, możemy wspomagać dziecko w zdobywaniu nowych umiejętności, czy są one wynikiem procesów rozwojowych? Wspomaganie rozwoju dziecka w pierwszych miesiącach życia to przede wszystkim jego odpowiednia pielęgnacja. Także noszenie dziecka i układanie w różnych pozycjach. Należy umiejętnie stymulować malucha do zdobywania coraz nowszych umiejętności ruchowych – przekręcanie się z brzucha na plecy i odwrotnie, unoszenie głowy poprzez chwytanie za ręce. Rodzice jednak nie powinni pokonywać granicy możliwości ruchowych dziecka, np. sadzać go, podpierając poduszkami, ponieważ jego układ mięśniowy może nie być gotowy do pracy w warunkach pionizacji.

Dzieci, które już samodzielne chodzą, powinny być zachęcane do zabaw ruchowych, prostych ćwiczeń, także wykorzystujących muzykę. Najlepszym sposobem jest wspólna zabawa, dzieci bowiem uczą się poprzez naśladowanie dorosłych.