Diagnostyka PCOS

Według aktualnie obowiązujących kryteriów diagnostycznych (kryteria Rotterdamskie) PCOS rozpoznaje się u kobiet dorosłych w wieku reprodukcyjnym, jeśli występują dwa z trzech objawów: rzadkie owulacje lub brak owulacji, kliniczne i/lub biochemiczne cechy hiperandrogenizmu oraz policystyczna morfologia jajników w badaniu ultrasonograficznym (USG). Zaleca się także identyfikację fenotypu PCOS w zależności od dominujących objawów. Wyróżnia się fenotyp metaboliczny, hiperandrogeniczny oraz reprodukcyjny, które według rekomendacji Polskich Towarzystw wymagają spersonalizowanego leczenia w zależności od dominującego fenotypu.

Jakie problemy zdrowotne dotykają kobiet z PCOS? Jakie są główne objawy?

Kobiety chorujące na PCOS zmagają się z licznymi zaburzeniami na tle hormonalnym oraz metabolicznym. Zróżnicowane objawy i szereg współwystępujących zaburzeń mogą utrudniać trafną diagnostykę tej choroby. Przyczyny wystąpienia PCOS nie są do końca znane, jednak sugeruje się, że znaczenie mogą mieć czynniki genetyczne, środowiskowe, a także występowanie insulinooporności oraz niektórych chorób np. otyłości i schorzeń autoimmunologicznych.

Nieleczone i/lub niezdiagnozowane PCOS obniża jakość życia kobiet, wpływając negatywnie na ich fizjologię oraz samopoczucie. Do głównych objawów można zaliczyć:

– hirsutyzm, czyli nadmierne owłosienie ciała w okolicy m.in. twarzy, brzucha, pleców
– rzadkie, nieregularne lub nieobecne cykle miesiączkowe
– łysienie androgeniczne
– niepłodność
– trądzik
– otyłość i nadwagę
– zaburzenia gospodarki węglowodanowej, w tym insulinooporność, występującą niezależnie od nadwagi czy otyłości
– zaburzenia nastroju, depresja, stany lękowe.

Warto zaznaczyć, że dominujące objawy są bardzo różne i zależne między innymi od wieku, dlatego tak ważna jest odpowiednia diagnostyka tej choroby. Jeżeli podejrzewasz u siebie PCOS, powinnaś w pierwszej kolejności udać się do lekarza specjalisty i podjąć diagnostykę i leczenie. Wśród kobiet z nieleczonym PCOS może dojść do rozwinięcia wielu chorób metabolicznych, zaburzeń psychicznych oraz niepłodności. Wczesna diagnoza, leczenie i poprawa stylu życia może polepszyć jakość życia.

Modyfikacja stylu życia – istotny element leczenia PCOS

Modyfikacja stylu życia wspiera leczenie PCOS i pomaga między innymi w poprawie płodności oraz normalizacji cyklu menstruacyjnego i owulacji, a także pomaga wyciszyć objawy, takie jak np. trądzik, czy hirsutyzm.

Trwała zmiana stylu życia obejmująca między innymi poprawę nawyków żywieniowych i zwiększenie poziomu odpowiednio dostosowanej, regularnej aktywności fizycznej, jest rekomendowana dla kobiet chorujących na PCOS, ponieważ wspomaga utrzymanie i/lub osiągnięcie prawidłowej masy ciała, poprawę wyników hormonalnych, ogólnego stanu zdrowia i jakości życia.

Podejmowanie regularnej aktywności fizycznej u kobiet z PCOS przynosi wiele korzyści zdrowotnych m.in. poprawia wrażliwość tkanek na insulinę, sprzyja redukcji nadmiernej tkanki tłuszczowej, a także zmniejsza ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Włączenie ulubionej formy aktywności może także wpływać pozytywnie na samopoczucie.

Do głównych celów żywieniowych w przypadku PCOS można zaliczyć normalizację masy ciała oraz poprawę insulinowrażliwości poprzez stosowanie diety o niskim indeksie glikemicznym (IG). W takiej diecie należy zwrócić uwagę na to, aby produkty z niskim indeksem glikemicznym stanowiły znaczącą większość w diecie. Niski indeks glikemiczny oznacza, że spożycie danego produktu powoduje niski, niegwałtowny wzrost poposiłkowy glikemii. Na indeks glikemiczny ma wpływ szereg czynników m.in. sposób obróbki technologicznej, kompozycja danego posiłku, udział błonnika pokarmowego czy też stopień rozdrobnienia dlatego w diecie z niskim IG warto uwzględnić całokształt diety i kompozycję poszczególnych posiłków. Czytaj więcej o indeksie i ładunku glikemicznym.

Kobiety z PCOS często chorują także na otyłość. W badaniach wykazano, że objawy PCOS występowały rzadziej wśród kobiet z BMI w zakresie normy, w porównaniu do kobiet z BMI powyżej 30 kg/m2. Utrzymanie prawidłowej masy ciała ma zatem ogromne znaczenie w leczeniu zespołu policystycznych jajników. Wskazano, że utrata 5-10 % masy ciała u kobiet z nadmierną masą ciała przynosi znaczącą poprawę kliniczną i może poprawić funkcje rozrodcze. Ważne jest, aby utrzymywać uzyskaną prawidłową masę ciała, dlatego wraz z redukcją nadmiernej tkanki tłuszczowej warto zadbać o trwałą zmianę nawyków żywieniowych.

Modyfikacja stylu życia w PCOS powinna obejmować także inne istotne aspekty, takie jak np.: zdrowie psychiczne i relację z ciałem, odpowiednia higiena snu, czy rezygnacja z używek.

Mam PCOS – jaką dietę powinnam stosować?

Według aktualnego stanu wiedzy, dieta w PCOS powinna być zgodna z Twoimi indywidualnymi potrzebami, równocześnie powinna opierać się na zaleceniach zdrowego żywienia przyjętych dla populacji. Zalecenia zdrowego żywienia dla populacji polskiej przedstawione na Talerzu Zdrowego Żywienia powinny być podstawą do wdrażania zmian nawyków żywieniowych.  Wskazuje się, że stan zapalny, który wpływa na zwiększenie ryzyka wystąpienia insulinooporności oraz hiperandrogenizmu może być zmniejszany poprzez stosowanie diety śródziemnomorskiej oraz diety DASH.

Jeżeli Twoje BMI wskazuje na nadwagę lub otyłość powinnaś zacząć od diety, która doprowadzi do normalizacji masy ciała. W tym celu nie należy jednak stosować radykalnych diet odchudzających lub głodówek, które niosą za sobą ryzyko wystąpienia groźnych niedoborów pokarmowych oraz efektu jo-jo. Każda kobieta ma inne zapotrzebowanie kaloryczne, które powinno zostać wyliczone indywidualnie na podstawie masy ciała, wzrostu, poziomu aktywności fizycznej oraz wieku. To ważne, aby założyć optymalny deficyt kaloryczny w celu umiarkowanej redukcji masy ciała. Pamiętaj, że zbyt szybka utrata masy ciała nie będzie wsparciem leczenia PCOS, a także może wpływać negatywnie na Twoją płodność.

Twoje nawyki żywieniowe powinny opierać się na zasadach zdrowego żywienia. Pamiętaj, że zdrowy styl życia daje mnóstwo korzyści niezależnie od tego czy Twoim celem jest zmiana masy ciała, czy jej utrzymanie.

Ze względu na to, że bardzo często wśród kobiet z PCOS diagnozuje się insulinooporność, powinnaś zwrócić szczególną uwagę na rodzaj wybieranych węglowodanów w diecie oraz zawartość błonnika pokarmowego. Każdego dnia powinnaś spożywać co najmniej 400 g warzyw i owoców, z czego ¾ powinny stanowić warzywa, a ¼ owoce. Głównym źródłem węglowodanów powinny być produkty zbożowe pełnoziarniste, takie jak: gruboziarniste kasze, pełnoziarniste pieczywo, pełnoziarniste makarony, płatki zbożowe naturalne, otręby, czy mąki pełnoziarniste. Warto zmniejszyć spożycie produktów zbożowych przetworzonych, o wysokim indeksie glikemicznym np.: pieczywa cukierniczego, płatków śniadaniowych, słonych przekąsek i innych. Należy kontrolować nie tylko jakość, ale także całkowitą ilość węglowodanów w diecie, która powinna być dostosowana indywidualnie do Twoich potrzeb.

Znaczenie mają także rodzaj oraz ilość białka spożytego w ciągu dnia. Kieruj się zasadą różnorodności i sięgaj nie tylko po białko zwierzęce, ale także roślinne, które znajdziesz między innymi w nasionach roślin strączkowych i orzechach. Zwróć uwagę, że na Talerzu Zdrowego Żywienia białko zajmuje jego ćwiartkę i powinno być elementem każdego prawidłowo zbilansowanego posiłku.

Istotne znaczenie ma także rodzaj tłuszczu w diecie, który spożywasz zarówno w formie smarowideł i olejów, jak i tłuszczu, który znajduje się w produktach. Warto ograniczać produkty będące źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych np. tłuste mięsa i wysokotłuszczowy nabiał, słone i słodkie przekąski, olej kokosowy i palmowy. Nasycone kwasy tłuszczowe spożywane w nadmiarze działają prozapalnie na organizm. Źródłem tłuszczu w diecie powinny być oleje roślinne, orzechy, pestki i nasiona. Więcej szczegółowych zaleceń znajdziesz w broszurze dotyczącej zaleceń żywieniowych w PCOS.

Pobierz broszurę z zaleceniami w PCOS wraz z przykładowym jadłospisem jakościowym.

Warto zgłosić się do dietetyka po specjalistyczną, indywidualną pomoc w zmianie nawyków żywieniowych. Możesz uzyskać taką poradę bezpłatnie przez konsultację wideo w Centrum Dietetycznym Online.

Suplementacja w PCOS – wybrane istotne składniki

Stosowanie suplementów diety, według definicji, ma stanowić uzupełnienie konwencjonalnej diety w składniki odżywcze w związku z występującymi niedoborami bądź zwiększonym zapotrzebowaniem na dany składnik lub innym wskazaniem medycznym. Suplementacja wybranymi składnikami odżywczymi i ekstraktami ziołowymi może być korzystna w poprawie wyników zdrowotnych u kobiet z zespołem policystycznych jajników, jednak wciąż istnieje potrzeba przeprowadzenia dokładniejszych badań w tym zakresie. Wytyczne dotyczące PCOS z 2018 r. [1] zawierają zalecenia dotyczące suplementacji inozytolem, natomiast nie zawierają rekomendacji dotyczących innych suplementów i ziół. To ważne, aby pamiętać, że podstawą powinna być modyfikacja stylu życia oraz odpowiednie leczenie, a suplementy mogą stanowić jedynie dodatkowe wsparcie tych procesów. Każdorazowo suplementację należy ustalić z lekarzem prowadzącym.

Witamina D

Witamina D zaliczana jest do hormonów steroidowych. Witamina ta, zwana też potocznie witaminą słońca, powstaje głównie w wyniku syntezy skórnej w naszym organizmie, pod wpływem działania promieni słonecznych UVB. Występuje także w ograniczonej ilości w żywności, a jej źródłem mogą być tłuste ryby, jaja oraz mleko i produkty mleczne. Dodatkowo jej źródłem w diecie są produkty wzbogacane w ten związek, na przykład napoje roślinne zastępujące mleko. Zapotrzebowanie organizmu na witaminę D jest w większości realizowane poprzez syntezę skórną oraz w niewielkiej ilości z diety, a także preparatów, których dawka zależna jest od pory roku, ekspozycji na słońce a także występujących niedoborów i chorób przewlekłych. Rekomendacje dla populacji polskiej wskazują na obowiązkową suplementację tą witaminą w okresie jesienno-zimowym według dawek zależnych m.in. od wieku.

Witamina D pełni bardzo wiele funkcji w organizmie. Bierze udział w metabolizmie wapnia i mineralizacji kości, wspiera układ immunologiczny i obronę organizmu przed patogenami. Może mieć istotny wpływ na rozmaite funkcje hormonalne i endokrynne, w tym między innymi wydzielanie insuliny. Badania wskazują, że suplementacja witaminą D u kobiet z PCOS z niedoborami, może mieć umiarkowany korzystny wpływ na poprawę wskaźników insulinooporności. Wskazuje się także na możliwą poprawę profilu lipidowego i stanu zapalnego.

Należy pamiętać, że witamina D jest witaminą rozpuszczalną w tłuszczach, dlatego zbyt wysokie dawki, niedopasowane do potrzeb organizmu, mogą kumulować się i działać toksycznie na organizm. Dawka suplementu witaminy D powinna być każdorazowo ustalana z lekarzem.

Inozytol – witamina B8

Inozytol (występujący w formie mio-inozytolu lub d-chiro-inozytolu) zaliczany jest do witamin z grupy B. Występuje w wielu produktach spożywczych roślinnych, zwierzęcych i może być  w pewnej ilości dostarczany wraz z dietą. Związki inozytolu pełnią kluczową rolę w wielu reakcjach zachodzących w organizmie, w tym w prawidłowym przebiegu metabolizmu glukozy oraz mają korzystny wpływ na poprawę zdrowia reprodukcyjnego wśród kobiet. Związki inozytolu regulują między innymi wychwyt glukozy i hormonu FSH w jajniku, a także biorą udział w syntezie glikogenu oraz androgenów. Wykazano, że u kobiet z PCOS metabolizm inozytolu może być nieprawidłowy.

W związku z tym suplementacja inozytolem wydaje się być zasadna w celu wsparcia funkcji reprodukcyjnych, endokrynologicznych i metabolicznych wśród kobiet z PCOS. Według wytycznych z 2018r. oraz Stanowiska Polskich Ekspertów, suplementacja związkami inozytolu u kobiet z PCOS może zmniejszać hiperinsulinemię i poprawiać gospodarkę węglowodanową. Dodatkowo suplementacja tym związkiem może poprawiać regularność cykli miesiączkowych i częstotliwość owulacji, a także zmniejszać objawy hiperandrogenizmu w tym np. hirsutyzmu. Dawka i rodzaj preparatu powinna być każdorazowo ustalana z lekarzem.

Kwas foliowy – witamina B9

Kwas foliowy to witamina należąca do witamin z grupy B. Występuje naturalnie w żywności w formie folianów, które przyczyniają się do realizacji dziennego zapotrzebowania na tę witaminę. Do dobrych źródeł folianów w diecie zalicza się między innymi: nasiona roślin strączkowych, zielone warzywa liściaste, pełnoziarniste produkty zbożowe, orzechy, kiełki i zarodki zbóż. W formie syntetycznej występuje jako kwas foliowy, a jego źródłem jest żywność wzbogacana oraz suplementy diety. Jest on kluczowy w prawidłowym przebiegu reakcji metabolicznych potrzebnych do syntezy DNA i RNA, a także jest niezbędny do remetylacji homocysteiny w organizmie oraz przemian niektórych aminokwasów. Dostarczenie odpowiedniej ilości kwasu foliowego wśród kobiet planujących ciążę i będących w ciąży zapobiega rozwojowi poważnych wad cewy nerwowej u płodu.

Związek ten ma właściwości przeciwutleniające, co może być korzystne u kobiet z PCOS. Suplementacja kwasem foliowym może wpływać na poprawę glikemii, profilu lipidowego i zmniejszać stan zapalny oraz stres oksydacyjny u kobiet z PCOS. Suplementacja kwasem foliowym jest niezbędna wśród kobiet planujących ciążę. Dawka oraz rodzaj suplementu powinna być każdorazowo ustalana z lekarzem.

Kwasy tłuszczowe omega-3

Do tej grupy kwasów tłuszczowych zalicza się kwasy wielonienasycone:  α-linolenowy, eikozapentaenowy i dokozaheksaenowy. Działają przeciwzapalnie, wpływają także pozytywnie na profil lipidowy we krwi. Odgrywają rolę w zmniejszeniu ryzyka zachorowania na choroby sercowo-naczyniowe. Suplementacja kwasami omega-3 wśród kobiet z PCOS może wpływać na poprawę parametrów metabolicznych i reprodukcyjnych. Warto rozważyć suplementację szczególnie u osób, które w swojej diecie nie spożywają ryb, owoców morza i alg morskich.

Zespół policystycznych jajników to schorzenie, które wymaga odpowiedniego leczenia, a także modyfikacji stylu życia, w tym zastosowania diety o niskim indeksie glikemicznym dostosowanej do indywidualnego zapotrzebowania i możliwości pacjentki. Suplementacja niektórych składników odżywczych może uzupełniać leczenie PCOS i pomóc w walce z negatywnymi skutkami zdrowotnymi będącymi konsekwencją PCOS. Jednak potrzebne są dalsze badania w kierunku ustalenia szczegółowych rekomendacji dotyczących suplementacji w PCOS.

Piśmiennictwo:

1. Teede HJ, Misso ML, Costello MF i wsp., Recommendations from the international evidence-based guideline for the assessment and management of polycystic ovary syndrome. Hum Reprod. 2018;33(9):1602–1618. doi: 10.1093/humrep/dey256.
2. Cowan S, Lim S, Alycia C i wsp., Lifestyle management in polycystic ovary syndrome – beyond diet and physical activity. BMC Endocrine Disorders (2023) 23:14. https://doi.org/10.1186/s12902-022-01208-y.
3. Chan-Hee K, Lee SH, Effectiveness of Lifestyle Modification in Polycystic Ovary Syndrome Patients with Obesity: A Systematic Review and Meta-Analysis. Life 2022, 12, 308. https://doi.org/10.3390/life12020308.
4. Oszukowski P, Jakimiuk A, Spaczyński M i wsp., Stanowisko Polskiego Zespołu Ekspertów, Stosowanie preparatów zawierających myo-inozytol, przez pacjentki z zespołem policystycznych jajników (PCOS), Ginekol Pol. 2014, 85, 158-160.
5. Calcaterra V, Verduci E, Cena H i wsp., Polycystic Ovary Syndrome in Insulin-Resistant Adolescents with Obesity: The Role of Nutrition Therapy and Food Supplements as a Strategy to Protect Fertility. Nutrients 2021, 13, 1848. https://doi.org/10.3390/nu13061848.
6. Teede, HJ, Joham AE, Paul E i wsp., Longitudinal weight gain in women identified With polycystic ovary syndrome: Results of an observational study in young women. Obesity, 2013, 21: 1526-1532. https://doi.org/10.1002/oby.20213.
7. Alesi S, Ee C, Moran LJ i wsp., Nutritional Supplements and Complementary Therapies in Polycystic Ovary Syndrome, Adv Nutr 2022;13:1243–1266;doi: https://doi.org/10.1093/advances/nmab141.
8. Barrea L, Arnone A, Annunziata G i wsp., Adherence to the Mediterranean Diet, Dietary Patterns and Body Composition in Women with Polycystic Ovary Syndrome (PCOS), Nutrients 2019, 9, 11, 2278; doi:10.3390/nu11102278.
9. Milewicz A, Kudła M, Spaczyński R i wsp., Stanowisko Polskiego Towarzystwa Endokrynologicznego, Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników oraz Polskiego Towarzystwa Endokrynologii Ginekologicznej w sprawie diagnostyki i leczenia zespołu policystycznych jajników, Endokrynol Pol 2018; 69 (4): 337–344.
10. Günalan E., Yaba A., Yılmaz B. The effect of nutrient supplementation in the management of polycystic ovary syndrome-associated metabolic dysfunctions: A critical review. Turkish Ger. Gynecol. Assoc. 2018;19:220–232.