Powinna ona polegać na dostosowaniu zaleceń żywieniowych do pacjenta, w tym edukacji na temat naturalnego zwiększania kaloryczności diety. Jeżeli jednak modyfikacje te okażą się nieskuteczne i zaspokajanie potrzeb żywieniowych poprzez spożywanie żywności naturalnej będzie utrudnione lub uniemożliwione, należy rozważyć włączenie żywności specjalnego przeznaczenia medycznego nazywanej FSMP (ang. food for special medical purposes).

Charakterystyka FSMP

Preparaty FSMP mogą być kompletne lub niekompletne pod względem składu, w związku z tym mogą być przeznaczone do wyłącznego lub częściowego żywienia. Preparaty te mogą być bezbłonnikowe lub zawierać błonnik. Mogą również zawierać zwiększoną lub zmniejszoną ilość białka lub dodatkowe immunoskładniki takie jak arginina, nukleotydy i kwasy tłuszczowe omega-3. Większość preparatów nie zawiera laktozy oraz glutenu. Są też wolne od cholesterolu i puryn.

FSMP dostępne są w różnych postaciach, jednak najbardziej popularne są w formie płynnej, przypominającej jogurt. Inne możliwości to emulsje, proszek do rozpuszczenia w wodzie lub płynnych posiłkach, a także serki i zupy. Nowością na rynku jest forma batonów.

Wartość energetyczna preparatów FSMP różni się w zależności od formy preparatu, objętości/wielkości oraz firmy, ale zazwyczaj oscyluje w granicach 200-400 kcal/opakowanie.

Suplementacja FSMP jest opracowywana w ścisłej współpracy z pracownikami opieki zdrowotnej. Wśród preparatów wyróżnia się te standardowe oraz specjalne, stosowane np. w cukrzycy, niewydolności wątroby, trzustki czy nerek.

Zalety preparatów FSMP

Zaletą preparatów FSMP jest niewielka objętość (zazwyczaj 125-230 ml), a także wysoka gęstość energetyczna, czyli duża ilość kilokalorii w małej objętości. Dodatkowym atutem jest gwarancja sterylności oraz zbilansowany skład. Preparaty najczęściej są gotowe do spożycia i można mieszać je z jedzeniem. W związku z szerokim asortymentem jest możliwość dostosowania składu preparatu do potrzeb. Mogą stanowić dodatek do diety, a także w razie potrzeby całkowicie ją zastąpić.

Wskazania do stosowania preparatów FSMP

Decyzje dotyczące rozpoczęcia stosowania preparatów FSMP można opierać na analizie kosztowo-efektywnej NICE (ang. National Institute for Health and Clinical Excellence). Określa ona kryteria włączenia FSMP do diety chorych niedożywionych i zagrożonych niedożywieniem definiowanych jako:

• Chorzy niedożywieni:
  • wskaźnik masy ciała (BMI) jest mniejszy niż 18,5 kg/m²,
  • wystąpiła niezamierzona utrata masy ciała powyżej 10% w czasie 3-6 miesięcy,
  • wskaźnik masy ciała (BMI) jest mniejszy od 20 kg/m² i wystąpiła utrata masy ciała powyżej 5% w czasie 3-6 miesięcy.
• Chorzy zagrożeni niedożywieniem:
  • doustne spożycie pokarmów nie przekracza 60% zapotrzebowania w ciągu 5 dni lub spodziewane spożycie będzie poniżej 60% zapotrzebowania w ciągu co najmniej 5 dni,
  • rozwinięty zespół złego wchłaniania,
  • narażenie na utratę składników odżywczych z powodu biegunek, przetok,
  • zwiększone zapotrzebowanie na składniki odżywcze z powodu nasilonego katabolizmu.

Dobór preparatu FSMP

Preparaty FSMP są dostępne w aptece bez recepty, jednak w związku z szerokim wachlarzem tych produktów na rynku, powinny być dobrane przez specjalistę, np. lekarza lub dietetyka. Źle dobrany preparat może powodować skutki uboczne takie jak nudności, wymioty lub biegunkę, a ich konsekwencją może być dalsza utrata masy ciała i pogłębienie niedożywienia.

W przypadku braku chorób i niedoborów lub też braku pewności, co do doboru FSMP, bezpieczne wydaje się skorzystanie z produktów podstawowych i kompletnych pod względem składu.

U chorych niedożywionych zaleca się stosowanie preparatów wysokokalorycznych i wysokobiałkowych, o dużej gęstości energetycznej i niewielkiej jednorazowej objętości. Należy jednak pamiętać, że ostateczny wybór FSMP dla chorego niedożywionego zależy od dolegliwości i kondycji przewodu pokarmowego, szczególnie jeśli uległ on uszkodzeniu na skutek leczenia.

Skutki uboczne stosowania suplementacji FSMP

Podobnie, jak w przypadku różnych leków i suplementów, tak i stosowanie FSMP może nieść za sobą niekorzystne skutki. Te najczęściej zgłaszane to nudności, wymioty, ból brzucha, wzdęcia, zgaga i biegunka. Zdarza się też brak akceptacji ich smaku i konsystencji, tzn. preparaty są zbyt słodkie, zbyt gęste lub zbyt klejące. Dużo rzadziej pojawiają się problemy z wyrównaniem glikemii u osób z cukrzycą, czy pogorszenie funkcji nerek u osób z niewydolnością nerek.

W przypadku wystąpienia objawów niepożądanych, należy skonsultować się z lekarzem lub dietetykiem w celu ustalenia przyczyny objawów i ewentualnej zmiany preparatu.

Zasady przyjmowania FSMP

Po dobraniu odpowiedniego preparatu FSMP warto też przyjmować go w odpowiedni sposób. Dzięki temu można zminimalizować ewentualne skutki uboczne. Preparaty FSMP należy pić powoli, małymi łykami nawet przez 30-60 minut. W celu ułatwienia ich spożywania można dodawać je do posiłków, np. do zupy mlecznej czy jogurtu. Preparaty te można również rozcieńczyć wodą czy dodać do nich soku z cytryny, jeśli są zbyt słodkie. Na bazie FSMP można przygotowywać koktajle, galaretki, kisiele – wtedy traktuje się je jako część płynną przepisu. Preparaty FSMP należy przechowywać w temperaturze pokojowej, ponieważ zbyt zimne mogą spowodować biegunkę.

Charakterystyka preparatów FSMP specjalnych

Na rynku istnieje wiele tzw. preparatów specjalnych. Przykładem mogą być FSMP typu hepa, których stosowanie wskazane jest w przypadku np. zaostrzenia marskości wątroby, po krwawieniu z żylaków przełyku, przy stłuszczeniu wątroby, a także przy niewydolności wątroby.  Główną cechą tego typu preparatów jest przede wszystkim to, że są hiperkaloryczne, normobiałkowe i mają zmodyfikowaną zawartość aminokwasów, tj. zmniejszoną ilość aminokwasów aromatycznych, które mogą przyczyniać się do produkcji toksyn wywołujących encefalopatię wątrobową oraz kilkukrotnie zwiększoną ilość aminokwasów rozgałęzionych takich jak walina, leucyna i izoleucyna (BCAA). Dodatkowo preparaty te mają zmieniony profil lipidowy – tłuszcz zawarty w FSMP typu hepa to wyłącznie średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe MCT.

Na rynku istnieją również preparaty typu Juice, które swoją formą są podobne do klarownych soków. Ich cechą charakterystyczną jest całkowity brak tłuszczu, dlatego są zalecane pacjentom z chorobami trzustki. Należy jednak pamiętać, że są też ubogie w białko.

W przypadku leczenia chirurgicznego zaleca się stosowanie produktów immunomodulujących lub wysokobiałkowych. Żywienie immunomodulujące polega na podaży ponadfizjologicznych dawek składników odżywczych takich jak arginina, glutamina, wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3, antyoksydanty, nukleotydy. Jego celem jest poprawa działania układu odpornościowego, a także przyśpieszenie gojenia ran i zmniejszenie częstości infekcji.

Podsumowanie

Preparaty FSMP to produkty medyczne, które można bezpiecznie stosować jako uzupełnienie diety w przypadku spadku masy ciała i w niedożywieniu. Istnieje wiele rodzajów tych preparatów, dlatego przed zastosowaniem warto poradzić się specjalisty w kwestii wyboru i sposobu ich przyjmowania, aby uchronić się przed ewentualnymi skutkami ubocznymi.

Piśmiennictwo:

1. Jankowski M., Kłęk S. (red.): Biblioteka chirurga onkologa Tom 15. Terapia żywieniowa u chorych operowanych z powodu nowotworów złośliwych. Via Medica, Warszawa, 2020.
2. Arends J., Bachmann P., Baracos V., i wsp.: ESPEN guidelines on nutrition in cancer patients. Clinical Nutrition, 2017, 36(1): 11-48.
3. Sobotka L. i wsp.: Podstawy żywienia klinicznego. Edycja Czwarta. Scientifica, 2013, 8.9: 529-547.
4. Kłęk S. (red.): Leczenie żywieniowe w onkologii. Współczesne podejście. PZWL, Warszawa, 2020.
5. Teigen L., Kuchnia A., Nagel E. i wsp.: Diagnosing clinical malnutrition: perspectives from the past and implications for the future. ClinNutr ESPEN, 2018, 26: 13-20.
6. de van der Schueren M. Use and effects of oral nutritional supplements in patients with cancer. Nutrition, 2019, 67-68: 110550.
7. National Collaborating Centre for Acute Care. Nutrition support in adults: oral nutrition support, enteral tube feeding and parenteral nutrition. National Collaborating Centre for Acute Care, London, 2006.