Napoje energetyzujące spożywają głównie ludzie młodzi i coraz częściej dzieci. Jednym z warunków ich wprowadzenia na rynek polski było zamieszczenie na opakowaniach ostrzeżenia: „produkt przeznaczony dla osób dorosłych”. Obecnie, zgodnie z prawem Unii Europejskiej producenci podają mniej stanowczy komunikat: „nie zaleca się stosowania u dzieci”. Taka informacja, umieszczona w tylnej części opakowania wydaje się nie mieć wpływu na decyzję o spożyciu, ponieważ zarówno badania polskie, jak i ogólnoeuropejskie wskazują na częste picie tych napojów przez dzieci i nastolatków. Już w latach 2009-2010, według badania na grupie dzieci w wieku 11-13 lat w 5 losowo wybranych szkołach podstawowych w Warszawie napoje energetyzujące piło 24% dzieci (najczęściej kilka razy w miesiącu), a 4% dzieci piło je nawet kilka razy w tygodniu. Ostatnie badania wskazują, że napoje te spożywa ponad 60% nastolatków, w tym około 10% codziennie, a dzienną porcję stanowi na ogół puszka o wielkości 250 ml. W Wielkiej Brytanii nawet 32% dzieci i młodzieży pije napoje energetyzujące co najmniej raz w tygodniu, a w świetle badania EFSA 12% młodzieży do 18 r.ż. pije je 4 razy w tygodniu lub częściej. Wzrostowi spożycia sprzyja masowa reklama, a producenci sponsorują nawet wydarzenia sportowe dla dzieci, na których rozdają darmowe próbki. Głównym powodem sięgania po napoje energetyzujące przez dzieci i młodzież jest poprawa wydolności fizycznej i potrzeba dobrego samopoczucia w grupie rówieśników. Jednakże tylko niespełna 6% ankietowanych młodych Polaków uważa je za napoje przynoszące korzystne efekty, a większość sądzi, że trudno jest stwierdzić jakie mają działanie.

Wpływ napojów energetyzujących na zdrowie należy rozpatrywać przede wszystkim w kontekście zawartej w nich kofeiny (substancji psychoaktywnej) oraz dużej zawartości cukrów.

Kofeina

Zgodnie ze stanowiskiem Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) nie ma wystarczających danych, aby określić bezpieczny poziom spożycia kofeiny przez dzieci, ale na tym etapie wiedzy Urząd proponuje dawkę do 3 mg/kg masy ciała/dzień. Dla przykładu, dla dziecka w wieku 10 lat oznacza to około 100 mg kofeiny. W Polsce przeciętna puszka napoju energetyzującego (250 ml) zawiera 80 mg kofeiny, ale coraz częściej puszki mają wielkość 500 ml, a więc zawierają 160 mg kofeiny. Na rynku amerykańskim opakowania o poj. 16 uncji (tj. około 450 ml) stanowią już 80% asortymentu, i chociaż producenci podają, że jednorazową porcją jest połowa tej objętości to jak wiadomo jest to trudne do zastosowania w praktyce, ponieważ puszki nie da się ponownie zamknąć. Na rynku są także dostępne asortymenty „energy shots” w bardzo małych opakowaniach (około 60 ml), w których zawartość kofeiny jest znacznie większa i może wynosić nawet 230 mg. W krajach zachodnich pojawiły się ostatnio koncentraty napojów energetyzujących w kroplach do rozcieńczania w wodzie, co stwarza ryzyko przypadkowego lub świadomego dodania większej ilości kropel, a tym samym wysokiego stężenia kofeiny.

W całkowitym spożyciu kofeiny należy brać pod uwagę również inne źródła w diecie, którymi dla dzieci i młodzieży jest głównie herbata, napoje typu cola i czekolada. U dzieci, które dotychczas prawie nie spożywały kofeiny szybkie wypicie jednej puszki napoju jest bardziej ryzykowne, ze względu na brak adaptacji organizmu. Przypuszcza się też, że w przypadku napojów energetyzujących może dochodzić do synergicznego działania kofeiny z innymi składnikami napojów (tauryną, ekstraktami ziół), co tłumaczyłoby rosnącą ilość zgłoszeń młodych osób po spożyciu napojów energetyzujących do Centrów Kontroli Zatruć, pomimo braku na przestrzeni lat znacznego wzrostu spożycia kofeiny.

Cukier

Poza obecnością substancji psychoaktywnej napoje energetyzujące są dużym źródłem cukru. Przeciętny napój zawiera 10-11 g cukru/100 ml, czyli puszka o pojemności 250 ml dostarcza 25-27 g tego składnika. Biorąc pod uwagę zalecenia, aby dzienne spożycie cukrów pochodzących z dosładzania żywności (czyli cukrów dodanych do żywności przez producentów oraz tych stosowanych samodzielnie przez konsumenta) nie przekraczało 10% energii z diety, to w przypadku diety 2000 kcal jest to maksymalnie 50 g cukru (10 łyżeczek). Jedna puszka napoju o poj. 250 ml dostarcza zatem połowę zalecanej ilości. Nie ulega wątpliwości, że skutki zdrowotne dużego spożycia cukru znacznie wykraczają poza znany od dziesięcioleci problem próchnicy. Eksperci sugerują silny związek, pomiędzy spożyciem cukru a chorobami metabolicznymi m.in. otyłością i cukrzycą typu 2.

Trzeba jednak podkreślić, że w ostatnich latach znacznie zwiększa się asortyment napojów energetyzujących słodzonych słodzikami (określanych jako „zero cukru”). Jednakże, w świetle najnowszego raportu WHO stosowanie zamienników cukru nie przynosi zadawalających efektów w redukcji masy ciała w okresie długoterminowym.

Skutki zdrowotne picia napojów energetyzujących

Dane wskazują, że po spożyciu napojów energetyzujących 20-30% młodych ludzi odczuwa niekorzystne objawy, głównie kołatanie serca, ból głowy, poczucie silnego rozbicia, ale literatura naukowa opisuje także znacznie groźniejsze skutki. W USA, Wielkiej Brytanii i Hiszpanii notowano przypadki zawału serca, a nawet zgonów, spowodowanych prawdopodobnie dużym spożyciem tych napojów przez kilka dni. W Polsce miało miejsce śmiertelne zatrucie młodej kobiety, z powodu spożycia napoju otrzymywanego sposobem domowym z użyciem czystej kofeiny (stężenie kofeiny we krwi wynosiło 613 µg/ml, co 6-krotnie przekraczało stężenie uważane za śmiertelne).

W przypadku dzieci, w jednym z badań dzieci pijące takie napoje raz w tygodniu lub częściej, w porównaniu do dzieci niepijących lub pijących je bardzo rzadko istotnie statystycznie częściej miały bóle głowy (22% vs. 16%), bóle żołądka (31% vs. 23%) i problemy ze snem (13% vs. 8%). W ostatnio opublikowanym badaniu niemieckim, w którym na zmianę podawano dzieciom napój energetyzujący (z dopuszczalną dla dzieci dawką kofeiny) lub placebo wykazano, że picie napojów u zdrowych dzieci powodowało nadkomorowe zaburzenia rytmu serca i zdaniem autorów ustalona przez EFSA dawka kofeiny dla dzieci powinna być ponownie oceniona.

W odniesieniu do zdrowia psychicznego wyniki badań są niespójne, ale według niektórych młodzież pijąca napoje energetyzujące częściej bywa rozdrażniona, ma trudności ze skupieniem, a nawet stany lekowe. W świetle stanowiska ekspertów z Wielkiej Brytanii dzieci pijące napoje energetyzujące kilka razy w tygodniu mają gorsze samopoczucie i problemy z nauką. W badaniu, dotyczącym spostrzeżeń nauczycieli na temat zachowania uczniów po spożyciu takich napojów 90% z nich podała, że dzieci są nadpobudliwe i trudne w zachowaniu. Jednocześnie wszyscy eksperci podkreślają, że częste ignorowanie zmęczenia organizmu i niedoborów snu, a sięganie po napoje energetyzujące, jako po środek zaradczy może mieć poważne konsekwencje zdrowotne.

Kolejnym niepokojącym sygnałem są dane, że dzieci pijące takie napoje szybciej sięgają po alkohol i papierosy. W jednym z badań aż 59% dzieci w wieku 13-14 lat, które piją napoje energetyzujące co najmniej raz w tygodniu miało już kontakt z alkoholem, a 40% próbowało palenia tytoniu, podczas gdy wśród dzieci niepijących dotyczyło to odpowiednio 29% i 10%.

Sprzedaż napojów energetyzujących

W świetle aktualnego prawa napoje energetyzujące, jak każdy produkt spożywczy może kupić każdy konsument. Od lat jednak w wielu krajach świata toczą się dyskusje, nad ustaleniem granicy wiekowej, od której picie napojów może być akceptowane. Wiele Towarzystw Naukowych na świecie proponuje zakaz sprzedaży napojów energetyzujących małoletnim. Pokrywa się to z opiniami większości ankietowanych rodziców, z których nawet ¾ uważa, że napoje te nie powinny być sprzedawane osobom w wieku poniżej 18 lat, a 85% opowiada się za podawaniem na opakowaniu ostrzeżeń o skutkach ubocznych. Obecnie zakaz sprzedaży osobom niepełnoletnim ustanowiono w Meksyku, na Litwie i Łotwie, a w zaawansowanej fazie legislacyjnej jest projekt regulacji w Wielkiej Brytanii. W USA napoje energetyzujące z recepturowym dodatkiem alkoholu mogą kupić osoby mające co najmniej 21 lat.

W Polsce, ustawą z dnia 17 sierpnia 2023 r. o zmianie ustawy o zdrowiu publicznym, od dnia 1 stycznia 2024 r. wprowadzono zakaz sprzedaży napojów z dodatkiem kofeiny (w dawce >150 mg/l) lub z dodatkiem tauryny osobom poniżej 18 r.ż., a także na terenie jednostek systemu oświaty oraz w automatach.

Artykuł opracowany w ramach realizacji Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021-2025; Cel Operacyjny: Profilaktyka nadwagi i otyłości; Zadanie: Szkolenia w zakresie zasad zdrowego żywienia i aktywności fizycznej dla grup zawodowych zaangażowanych w działania na rzecz walki z nadwagą i otyłością (pracodawcy, przemysł spożywczy, menadżerowie zdrowia, zawody medyczne, nauczyciele, pracownicy ochrony zdrowia, pracownicy Państwowej Inspekcji Sanitarnej, przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego).

Literatura:
1. Khouja C., Kneale D., Brunton G. i wsp.: Consumption and effects of caffeinated energy drinks in young people: an overview of systematic reviews and secondary analysis of UK data to inform policy. BMJ Open, 2022; 12(2):e047746.
2. Cadoni C., Peana A.T.: Energy drinks at adolescence: awareness or unawareness? Front. Behav. Neurosci., 2023; 20,17:1080963.
3. Wierzejska R., Wolnicka K., Jarosz M. i wsp.: Caffeine intake from carbonated beverages among primary school-age children. Dev. Period Med., 2016; 20(2):150-156.
4. Jagim A.R., Harty P.S., Tinsley G.M. i wsp.: International Society of Sports Nutrition position stand: energy drinks and energy shots. J. Int. Soc. Sports Nutr., 2023; 20(1):2171314.
5. Błaszczyk-Bębenek E., Jagielski P., Schlegel-Zawadzka M.: Characteristics of energy drink consumption among adolescents from southern Poland. Journal of Hygienic Engineering and Design, 2020; UDC 613.292-053.6.
6. Magdalan J., Zawadzki M., Skowronek R. i wsp.: Nonfatal and fatal intoxications with pure caffeine – report of three different cases. Forensic. Sci. Med. Pathol., 2017; 13(3):355-358.
7. Holt E.: Poland bans energy drinks for under 18s. Lancet, 2023; 18;401(10376):540.
8. Department of Health and Social Care: Consultation on ending the sale of energy drinks to children. https://www.rcpch.ac.uk/sites/default/files/2019-11/rcpch_response_-_dhsc_ban_on_the_sale_of_energy_drinks_consultation_-_final.pdf
9. Use of non-sugar sweeteners. WHO guideline, 2023. https://www.who.int/news/item/15-05-2023-who-advises-not-to-use-non-sugar-sweeteners-for-weight-control-in-newly-released-guideline
10. Ustawa z dnia 17 sierpnia 2023 r. o zmianie ustawy o zdrowiu publicznym oraz niektórych innych ustaw. Dz. U. z dnia 28 sierpnia 2023 r., poz. 1718