Otyłość jest również niezależnym czynnikiem ryzyka innych niezakaźnych chorób przewlekłych, m.in. choroby wieńcowej, nadciśnienia, udaru mózgu, niektórych nowotworów, cukrzycy typu 2, chorób pęcherzyka żółciowego, dyslipidemii, choroby zwyrodnieniowej stawów i dny oraz bezdechu sennego. Osoby z otyłością mają również czterokrotnie wyższe ryzyko ciężkiego przebiegu COVID-19 w porównaniu do osób bez otyłości. 

W ciągu ostatnich 50 lat liczba osób z otyłością na całym świecie zwiększyła się blisko trzykrotnie – obecnie jest to około 13% dorosłej populacji światowej. Globalna epidemia otyłości obejmuje nie tylko populację osób dorosłych, ale także dzieci i młodzież. Co więcej, jest ona diagnozowana w coraz młodszych grupach wiekowych. Według danych PINUTS w 2016 roku w Polsce, choroba otyłościowa występowała u 1,3% niemowląt w drugim półroczu życia, a odsetek ten wzrastał ponad dwukrotnie u dzieci w wieku 13-36 miesięcy. Prognozy wskazują, że w 2030 roku w Polsce nawet co piąte dziecko w wieku 5-9 lat może być otyłe.

Otyłość jest wynikiem kombinacji wielu przyczyn i czynników sprzyjających jej rozwojowi. Bezpośrednią przyczyną otyłości jest długotrwałe utrzymywanie się dodatniego bilansu energetycznego organizmu jako konsekwencji spożycia energii w ilości przewyższającej jej wydatkowanie. W regulacji bilansu energetycznego organizmu mają znaczenie czynniki genetyczne, jednak biorąc pod uwagę obecną globalną pandemię otyłości nie są one jedyną czy też główną jej przyczyną. Zaobserwowano, że ryzyko otyłości u dzieci obu płci jest istotnie większe w przypadku otyłości występującej u obojga rodziców, natomiast otyłość matki jest istotnym czynnikiem ryzyka wystąpienia otyłości u dziewcząt, jednak nie można wiązać tego jedynie z czynnikami genetycznymi. W dużym stopniu odpowiadają za to nieprawidłowe wzorce żywienia oraz formy spędzania wolnego czasu w domu rodzinnym. Określone geny mogą zwiększać podatność na czynniki środowiskowe, których udział w powstawaniu otyłości prostej (stanowiącej ok. 90% przypadków diagnozowanej otyłości w wieku rozwojowym) jest wiodący.

W przeciwieństwie do populacji dorosłych, gdzie obowiązują jednolite wartości do oceny statusu masy ciała, w przypadku dzieci i młodzieży dostępne są różne kryteria rozpoznawania nadwagi i otyłości tj. oparte na krajowych siatkach centylowych (opracowanych na podstawie pomiarów antropometrycznych populacji dzieci i młodzieży warszawskiej), europejskich siatkach centylowych lub punktach odcięcia (cutt-off points) opracowanych przez International Obesity Task Force (IOTF). Podstawą do zdiagnozowania otyłości w populacji pediatrycznej jest wskaźnik masy ciała BMI (body mass index = masa ciała [kg] / wzrost [m]2) powyżej 95 percentyla dla płci i wieku. Do stwierdzenia otyłości mogą być również stosowane kryteria WHO: dla dzieci poniżej 5 roku życia jest to stosunek masy ciała do wzrostu większy niż 3 odchylenia standardowe powyżej mediany WHO Child Growth Standards, natomiast dla dzieci starszych wartość BMI dla wieku większa niż 2 odchylenia standardowe powyżej mediany WHO Growth Reference.

Otyłości u dzieci nie można bagatelizować, bo już w tym wieku mogą wystąpić jej poważne konsekwencje zdrowotne, takie jak cukrzyca typu II, zaburzenia lipidowe, nadciśnienie czy niealkoholowa choroba stłuszczeniowa wątroby. Otyłość powoduje również negatywne następstwa psychospołeczne i emocjonalne: pogarsza jakość życia chorego, obniża poczucie własnej wartości i samoocenę oraz sprzyja nieakceptowaniu przez rówieśników.

Wbrew obiegowej opinii dzieci nie „wyrastają” z otyłości: 80% otyłych nastolatków będzie borykało się z tym problemem w wieku dorosłym. Sprzyja temu coraz bardziej obesogenne środowisko: reklama i dostęp do słodzonych napojów, wysokoprzetworzonych, bogatych w cukry proste i tłuszcz produktów, żywności fast-food oraz coraz większa powszechność komputerów, tabletów i innych urządzeń elektronicznych sprzyjających nieaktywnej formie spędzania czasu wolnego.

Otyłość jest poważną chorobą, jednak jej rozwój jest zwykle powolny. Jak w przypadku wielu innych chorób przewlekłych, łatwiej jest jej zapobiegać, niż leczyć. Dlatego bardzo ważne jest rozpoznanie problemu już na etapie nadmiernej masy ciała i wprowadzenie odpowiednich modyfikacji stylu życia, tj. zwiększenia aktywności fizycznej i korekty diety zgodnie z zasadami prawidłowego żywienia dla danej grupy wiekowej (szczególnie uwzględnienie co najmniej 5 porcji warzyw i owoców, mleka i naturalnych przetworów mlecznych oraz pełnoziarnistych produktów zbożowych w całodziennym jadłospisie). W tym względzie ważna jest redukcja spożycia cukrów, szczególnie tych pochodzących z napojów i słodyczy. Wytyczne WHO zalecają, aby poziom energii z cukrów wolnych (czyli tych znajdujących się m.in. w napojach, słodyczach ale również w naturalnych sokach owocowych i miodzie) w diecie nie przekraczał 10% całkowitej energii, a dla większych korzyści zdrowotnych był niższy niż 5%. Natomiast wytyczne WHO dotyczące aktywności fizycznej mówią o co najmniej 60 minutach aktywności ruchowej o umiarkowanej lub intensywnej intensywności w ciągu każdego dnia przez cały tydzień. W aspekcie działań profilaktycznych, eksperci podkreślają korzystną rolę wyłącznego karmienie piersią niemowląt, ograniczenia spożycia wysokoenergetycznej żywności ubogiej w składniki odżywcze, ograniczenia spożycia napojów słodzonych cukrem, ograniczenie tzw. czasu ekranowego (do maksymalnie 2 godzin dziennie) oraz promowania aktywnego stylu życia.

W przypadku dzieci kluczowe jest zaangażowanie w proces rodziców i często całej rodziny, która powinna aktywnie wspierać prawidłowe zachowania żywieniowe dziecka. Ponieważ otyli rodzice w mniejszym stopniu postrzegają nadmierną masę ciała swoich dzieci za problem natury zdrowotnej, to działania profilaktyczne powinny obejmować również dzieci o prawidłowej masie ciała pochodzące z rodzin obciążonych choroba otyłościową.

Profilaktyka nadmiernej masy ciała w populacji pediatrycznej powinna obejmować również działania systemowe, związane z tworzeniem prozdrowotnego środowiska, szczególnie w miejscach, w których dzieci i młodzież spędzają dużą część swojego czasu, tj. przedszkolach i szkołach. Dzieci powinny być zachęcane do aktywności ruchowej, natomiast reklama oraz dostęp do słodzonych napojów, żywności fast-food oraz słodyczy powinny być ograniczone.

System żywienia w placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz edukacyjnych powinien zapewniać zbilansowane posiłki z uwzględnieniem zasad prawidłowego żywienia.  Edukacja żywieniowa powinna być wprowadzona już na etapie nauczania początkowego i następnie kontynuowana przez cały okres szkolny.

Artykuł opracowany w ramach realizacji Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021-2025; Cel Operacyjny: Profilaktyka nadwagi i otyłości; Zadanie: Szkolenia  w zakresie zasad zdrowego żywienia i aktywności fizycznej dla grup zawodowych zaangażowanych w działania na rzecz walki z nadwagą i otyłością (pracodawcy, przemysł spożywczy, menadżerowie zdrowia, zawody medyczne, nauczyciele, pracownicy ochrony zdrowia, pracownicy Państwowej Inspekcji Sanitarnej). 

Literatura:

1. Cole TJ. Establishing a standard definition for child overweight and obesity worldwide: international survey. BMJ 2000, 320:1240–3.
2. Guideline: sugars intake for adults and children. World Health Organization; Geneva: 2015.
3. Myszkowska-Ryciak J., Harton A., Lange E. i wsp. Nutritional Behaviors of Polish Adolescents: Results of the Wise Nutrition—Healthy Generation Project. Nutrients. 2019, 11(7): 1592.
4. Olszanecka-Glinianowicz M., Małecka-Tendera E., Klimek K. i wsp.: Czynniki ryzyka otyłości prostej  u dzieci śląskich w wieku 7–9 lat. Endokrynologia Pediatryczna, 2006, 2(15): 31-38
5. Skrzypek M, Krzyszycha RM, Goral K, i wsp.: Postępowanie żywieniowe w leczeniu otyłości u dzieci i młodzieży. Med Og Nauk Zdr. 2021, 27(1): 13–22.
6. Weker H., Barańska M., Riahi A. i wsp. Żywienie niemowląt i małych dzieci w Polsce – badanie PITNUTS 2016. Dev Period Med. 2017, XXI(1) :13-28.
7. WHO discussion paper. Draft recommendations for the prevention and management of obesity over the life course, including potential targets .World Health Organization; Geneva: 2021.
8. WHO guidelines on physical activity and sedentary behaviour. World Health Organization; Geneva: 2020.