Stężenie cholesterolu frakcji LDL jest bezpośrednio związane z występowaniem klinicznych powikłań miażdżycy, a w szczególności choroby wieńcowej i jej następstwa – zawału serca. Im wyższe stężenia LDL we krwi, tym większe ryzyko choroby wieńcowej. Wynika to z badań epidemiologicznych i obserwacji klinicznych.

Nadmiar cholesterolu frakcji LDL czynnikiem ryzyka

Szczególnym przykładem jest choroba zwana hipercholesterolemią rodzinną. Ludzie obarczeni tym genetycznym zaburzeniem rodzą się z dużym stężeniem cholesterolu całkowitego (TC) oraz cholesterolu frakcji LDL i jeśli nie są wcześnie leczeni, mają powikłania kliniczne miażdżycy. Te osoby, obok diety, powinny stosować leki obniżające stężenie cholesterolu frakcji LDL. W Polsce częstość rodzinnej hipercholesterolemii u ludzi dorosłych wynosi 0,4%, tj. 1 przypadek na 250 osób.

Znakomita jednak większość dorosłych Polaków ma zwiększone stężenie cholesterolu frakcji LDL nie z powodu hipercholesterolemii rodzinnej. Nawet umiarkowany nadmiar cholesterolu (stężenia LDL-C 115–190 mg/dl, tj. 3–5,0 mmol/l) jest czynnikiem ryzyka, gdyż wraz ze wzrostem LDL-C wzrasta również zagrożenie chorobą wieńcową.

Pozytywna informacja wynikająca z ustaleń naukowych jest taka, że modyfikacja sposobu żywienia może zmniejszyć stężenie LDL-C albo do pożądanych wartości, albo w znacznym stopniu.

Jaka dieta jest korzystna w zaburzeniach lipidowych

W „Wytycznych Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (ESC) na temat postępowania w dyslipidemii 2016”, wśród rekomendacji żywieniowych w celu redukcji cholesterolu LDL, najważniejsze miejsce zajmuje zmniejszenie spożycia izomerów trans kwasów tłuszczowych (zawierają je utwardzone metodą uwodornienia tłuszcze roślinne) oraz nasyconych kwasów tłuszczowych. Realizacja tych dwóch zaleceń ma największy wpływ na spadek stężenia tego lipidu, co wyraża się przyznaniem im trzech plusów (+++). Są też silne dowody naukowe takiego działania, dlatego też zalecenia te mają poziom dowodów A.

Kolejne zalecenia to zwiększenie spożycia błonnika pokarmowego, stosowanie w diecie żywności funkcjonalnej wzbogaconej w fitosterole (margaryny, jogurty, preparaty), stosowanie suplementów czerwonego sfermentowanego ryżu oraz zmniejszenie nadmiernej masy ciała. Efektom tych działań przyznano dwa plusy (++), a dowody są na poziomie A. Redukcja cholesterolu pokarmowego w diecie i zwiększenie aktywności fizycznej są na dalszym miejscu wśród rekomendacji. Przyznano im bowiem jeden plus (+), dowody zaś są na poziomie B.

Aby zmniejszyć stężenie triglicerydów (TG) „Wytyczne” na pierwszym miejscu zalecają redukcję nadmiernej masy ciała (+++A) razem z redukcją spożycia alkoholu (również +++A). Dalsze pozycje z efektem ocenionym na dwa plusy (++) i poziomem dowodów A zajmują: zwiększenie aktywności fizycznej, zmniejszenie spożycia węglowodanów ogółem i stosowanie suplementów wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3. Zaleca się również mniejsze spożycie jedno- i dwucukrów (fruktozy i sacharozy).

Stężenie cholesterolu frakcji HDL (zwanego potocznie dobrym cholesterolem) zwiększa się głównie po redukcji w diecie izomerów trans kwasów tłuszczowych i zwiększeniu zwyczajowej aktywności fizycznej (+++A). Zmniejszeniu nadmiernej masy ciała i spożycia węglowodanów z zastępowaniem ich tłuszczami nienasyconymi przyznano w rekomendacjach dwa plusy (++) z poziomem dowodów A.

Są to rekomendacje żywieniowe ESC z roku 2016, dotyczące kontroli zaburzeń lipidowych, tj. stężenia cholesterolu całkowitego (TC) i cholesterolu LDL-C, triglicerydów (TG) oraz cholesterolu HDL-C. Jednak zalecenia w odniesieniu do profilaktyki chorób sercowo-naczyniowych są znacznie szersze i znalazły również swój wyraz w „Wytycznych”.

Zasady diety profilaktycznej

Eksperci zwracają uwagę, by uwzględniać w diecie lokalne zwyczaje żywieniowe oraz różnorodność produktów żywnościowych. Spożycie energii powinno być dostosowane do profilaktyki nadwagi i otyłości.

Wśród szczegółowych zaleceń na pierwszym miejscu znalazło się zachęcanie do spożywania warzyw, owoców, nasion roślin strączkowych, orzechów, produktów zbożowych z pełnego ziarna i ryb (szczególnie tłustych). Należy nimi oraz tłuszczami jednonienasyconymi (np. olej oliwkowy ekstra virgin) i wielonienasyconymi (ale nie tropikalnymi olejami roślinnymi) zastępować produkty spożywcze bogate w tłuszcze trans i tłuszcze nasycone, takie jak twarde margaryny, tropikalne oleje: palmowy czy kokosowy, tłuste i przetworzone mięso, słodycze, śmietana, masło, tłuste sery, tak aby utrzymać spożycie izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych poniżej 1% ogółu energii i nasyconych kwasów tłuszczowych poniżej 10%, a w przypadku hipercholesterolemii poniżej 7%.

Eksperci zalecają zmniejszenie spożycia soli poniżej 5 g dziennie poprzez unikanie dosalania potraw na stole, ograniczenie używania podczas przygotowywania dań oraz wybieranie świeżych lub mrożonych niesolonych produktów żywnościowych.

Ważnym zaleceniem, wobec złych zwyczajów żywieniowych pod tym względem również w naszym społeczeństwie, jest unikanie napojów i produktów zawierających dodany cukier. Dotyczy to w szczególności osób z nadwagą, cukrzycą i zwiększonym stężeniem triglicerydów (hipertriglicerydemia).

Tym, którzy piją napoje alkoholowe, należy doradzać umiarkowanie (poniżej 10 g alkoholu na dzień kobietom i poniżej 20 g dziennie mężczyznom). Osobom, które mają hipertriglicerydemię, zaleca się abstynencję.

Piramida Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej

Przedstawione zalecenia żywieniowe w celu profilaktyki chorób układu krążenia na tle miażdżycy mają zastosowanie zarówno w USA, Europie, jak i w Polsce i odnoszą się nie tylko do profilaktyki chorób sercowo-naczyniowych, ale także innych przewlekłych chorób cywilizacyjnych, w tym nowotworów. W naszym kraju ideę zawartą w zaleceniach ilustruje opublikowana niedawno Piramida Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej opracowana przez zespół naukowców Instytutu Żywności i Żywienia. Kształt piramidy zwraca uwagę na produkty, które należy spożywać w większej ilości (podstawa i blisko podstawy), a które w mniejszej ilości (wierzchołek). 

Na sformułowanie uniwersalnych zaleceń żywieniowych niewątpliwy wpływ miało zachowanie dobrego stanu zdrowia przez mieszkańców krajów śródziemnomorskich, którzy przez stulecia odżywiali się w sposób określany jako dieta śródziemnomorska. Aktualne rekomendacje dietetyczne dla ludzi na całym świecie odpowiadają modelowi żywienia ludności regionów Europy Południowej, w szczególności stosowanemu jeszcze w nie tak dawnej przeszłości.