Kamica żółciowa polega na wytrącaniu się złogów w obrębie różnych odcinków układu żółciowego, tj. przewodów żółciowych wewnątrzwątrobowych, pęcherzyka żółciowego lub przewodów żółciowych zewnątrzwątrobowych. Złogi, czyli inaczej kamienie żółciowe, dzieli się na kamienie barwnikowe i cholesterolowe (czyste lub mieszane). Najczęściej rozpoznawanym, a jednocześnie najbardziej charakterystycznym objawem jest pojawienie się kolki wątrobowej (inaczej kolki żółciowej), która może nastąpić np. po zbyt obfitym czy tłustym posiłku, choć nie zawsze jest z nim związana. Objawia się ona nagłym, napadowym, silnym bólem zlokalizowanym w jamie brzusznej, trwającym najczęściej 30-60 minut. Najpowszechniejszą metodą diagnozowania kamicy żółciowej jest badanie ultrasonograficzne (USG) jamy brzusznej. Do postaci klinicznych i powikłań kamicy zaliczamy:

• bezobjawową kamicę pęcherzyków lub przewodu,
• kamicę żółciową objawową,
• zapalenie dróg żółciowych,
• ostre zapalenie trzustki,
• niedrożność jelit z powodu kamienia,
• raka pęcherzyka żółciowego. 

Czynniki ryzyka wystąpienia kamicy żółciowej

W ostatnich latach obserwuje się wzrost częstotliwości zachorowań na kamicę. Ryzyko wystąpienia choroby rośnie wraz z wiekiem, choć warto zaznaczyć, że zwiększoną liczbę zachorowań obserwuje się również w grupie dzieci i młodzieży. Poza czynnikami ryzyka, na które nie mamy wpływu, jak np. płeć żeńska, wiek (ryzyko wzrasta po 40 roku życia) czy jasna karnacja, do najważniejszych czynników modyfikowalnych należą:

• otyłość, czyli wskaźnik BMI (ang. Body Mass Index) równy lub powyżej 30 kg/m²;
• niska aktywność fizyczna;
• współwystępujące choroby, jak cukrzyca czy zaburzenia lipidowe – dla ryzyka wystąpienia kamicy żółciowej znaczenie ma prawidłowy sposób leczenia chorób towarzyszących.

Dodatkowymi czynnikami wpływającymi na wystąpienie kamicy żółciowej są m.in. duże wahania masy ciała oraz przedłużony post (głodówki), co jest istotne w rozpatrywaniu optymalnego sposobu żywienia. Rozwojowi choroby sprzyja brak regularnych posiłków oraz spożywanie głównego, obfitego posiłku w godzinach popołudniowych lub wieczornych. Znaczenie ma również częste korzystanie z żywności przetworzonej, co skutkuje m.in. niskim spożyciem błonnika pokarmowego – dieta uboga w błonnik pokarmowy upośledza sprawne obkurczanie się pęcherzyka żółciowego, tym samym powodując zaleganie w nim żółci. Ważne zatem jest zadbanie o zmianę sposobu żywienia w celu profilaktyki wystąpienia choroby oraz jej objawów. 

Otyłość jako ważna przyczyna wystąpienia kamicy

W porównaniu do osób o prawidłowej masie ciała, osoby chorujące na otyłość 2,5-razy częściej chorują na kamicę pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, a także częściej dotyczy ich problem kamiczego zapalenia pęcherzyka żółciowego oraz zapalenia dróg żółciowych. W przypadku osób z BMI > 45 kg/m² kamica pęcherzyka żółciowego występuje nawet 7 razy częściej w porównaniu do osób o masie ciała w zakresie normy (prawidłowe BMI jest w przedziale 18,5-24,9 kg/m²). Warto również zaznaczyć, że dodatkowym czynnikiem rozwoju kamicy jest nadmierny obwód brzucha, niezależnie od parametru BMI.

U osób z nadmierną masą ciała, czyli z nadwagą (BMI ≥ 25 kg/m²) lub otyłością (BMI ≥ 30 kg/m²), czynnikami dodatkowo zwiększającymi ryzyko wystąpienia kamicy są:

• otyłość trzewna;
• insulinooporność (hiperinsulinemia, oporność na insulinę);
• zwiększone stężenie leptyny, czyli hormonu sytości wydzielanego przez komórki tkanki tłuszczowej;
• zaburzenia lipidowe, tj. hipertriglicerydemia oraz niski poziom stężenia cholesterolu HDL (wtedy częściej dochodzi do powstania nieprawidłowego składu żółci);
• zmniejszona kurczliwość pęcherzyka żółciowego.

Czynniki te w większości powodują zwiększanie wydzielania cholesterolu do żółci oraz zwiększenie jego syntezy w wątrobie. Złogi cholesterolowe mogą powstawać zarówno u osób otyłych, jak i u tych, które gwałtownie redukują masę ciała, a utrata masy ciała jest większa niż 3 kg w ciągu tygodnia. Zbyt duże restrykcje kaloryczne mogą powodować zmniejszenie wydzielana cholecystokininy, co skutkuje upośledzeniem obkurczania się pęcherzyka żółciowego. W wyniku tego dochodzi do zastoju żółci wewnątrz pęcherzyka, a to powoduje odkładanie się złogów.

Żywienie odgrywa kluczową rolę w profilaktyce oraz w bezobjawowej kamicy żółciowej zarówno u osób z prawidłową, jak i nadmierną masą ciała. Co ważne, u osób już chorujących zmiana nawyków żywieniowych jest konieczna. Określenie wytycznych żywieniowych zmniejszających ryzyko tworzenia się kamieni żółciowych czy żółci litogennej (przesyconej cholesterolem lub o małej ilości kwasów żółciowych) jest niejednoznaczne. Oczekuje się, że zdrowe nawyki żywieniowe zwiększą szansę na prawidłowe funkcjonowanie pęcherzyka żółciowego.   

Zmniejszenie całkowitej podaży energii z dietą

Bardzo ważne jest dostosowanie ilości spożywanych kilokalorii do zapotrzebowania organizmu. Długotrwały nadmiar energii z diety powoduje większą skłonność do tworzenia się złogów cholesterolowych. W przypadku nadwagi czy otyłości zalecane jest wprowadzenie restrykcji kalorycznej, która wywoła spadek masy ciała. Optymalna redukcja masy ciała powinna mieścić się w zakresie 0,5-1 kg tygodniowo. Zbyt szybkie tempo utraty kilogramów może pogłębiać ryzyko wystąpienia objawów kamicy. U osób otyłych z kamicą żółciową może występować ograniczone rozpoznawanie uczucia sytości, spowodowane zwiększeniem objętości żołądka oraz brakiem biologicznego efektu zmniejszania łaknienia wywołanego przez cholecystokininę. Z tego powodu u tych osób szczególnie ważne jest zwracanie uwagi na wielkość porcji i odpowiedni rozkład energii i makroskładników w posiłkach.

Korzystne jest też wprowadzenie regularnych i prawidłowo skomponowanych posiłków, które dostarczą odpowiedniej ilości białka, węglowodanów złożonych i tłuszczu. Jako wzór do planowania posiłków może posłużyć Talerz Zdrowego Żywienia, który zawiera wszystkie ważne elementy posiłku oraz odpowiednie proporcje między nimi.

W profilaktyce kamicy należy również zadbać o zmianę jakościową codziennej diety, m.in. poprzez zmniejszenie spożycia cukrów prostych pochodzących z cukru dodanego, słodyczy czy miodu. Mogą one powodować nieprawidłowy skład żółci poprzez zmniejszenie ilości lecytyny, a tym samym przesycenie żółci cholesterolem. Ważne jest również zmniejszenie spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych (NKT) w postaci tłustych mięs, wysokotłuszczowego nabiału czy masła oraz jednoczesne zadbanie o większe spożycie nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), czyli włączanie do codziennej diety olejów roślinnych (np. oliwy z oliwek), orzechów, pestek i nasion. 

Kwasy tłuszczowe omega-3 i omega-6

Działanie protekcyjne w kamicy żółciowej wykazują kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3 oraz omega-6. Są to wielonienasycone kwasy tłuszczowe (PUFA), których wysokie spożycie może minimalizować ryzyko kamicy żółciowej. Ważne zatem, aby dbać o ich odpowiednią podaż z codzienną dietą. Dlatego na co dzień należy włączać do posiłków tłuste ryby morskie (np. łosoś, tuńczyk, makrela), algi, nasiona i pestki (np. siemię lniane), orzechy czy oleje roślinne (np. olej lniany).

Zwiększenie ilości błonnika pokarmowego

Błonnik pokarmowy (inaczej włókno pokarmowe) to węglowodany nieprzyswajalne. Dieta uboga w ten składnik może powodować zaburzenia motoryki pęcherzyka żółciowego i wzrost jego objętości na czczo, co jest wczesnym objawem kamicy. Odpowiednie spożycie błonnika pokarmowego z dietą korzystnie wpływa na skład mikrobioty jelitowej, sprzyja prawidłowej pracy przewodu pokarmowego, w tym sprawnemu obkurczaniu się pęcherzyka żółciowego i prawidłowemu przepływowi żółci. Ponadto może zapobiegać zaleganiu żółci w jelicie cienkim, a tym samym powstawaniu żółci litogennej. Dlatego ważne jest wprowadzenie do diety większej ilości warzyw i owoców oraz zamiana produktów zbożowych oczyszczonych na pełnoziarniste (np. pieczywa pełnoziarniste, makarony razowe, brązowy ryż czy płatki owsiane).

Dodatkowo badania pokazują, że korzystnie na profilaktykę kamicy żółciowej wpływać może umiarkowane spożycie kawy oraz ograniczenie lub całkowite wykluczenie alkoholu z diety. Równie ważne jest wprowadzenie lub zwiększenie aktywności fizycznej.

W ostatnich latach pojawiają się badania pokazujące, że przebieg kamicy żółciowej związany jest ze zmienioną mikrobiotą pęcherzyka. Żywienie może odgrywać ważną rolę w stymulowaniu składu mikrobioty, poprzez wpływ poszczególnych składników diety na konkretne szczepy bakterii. Jednak interakcje te wymagają dalszych badań.

Wystąpienie objawów lub zaostrzenie choroby

Kamica żółciowa może przebiegać bezobjawowo nawet u 80% chorych. W sytuacji wystąpienia objawów kamicy lub zaostrzenia choroby konieczne jest odpowiednie leczenie. Zaawansowana postać kamicy żółciowej może wymagać modyfikacji dietetycznych np. w postaci diety lekkostrawnej oraz leczenia poprzez usunięcie pęcherzyka żółciowego. Należy jednak pamiętać, że resekcja pęcherzyka żółciowego wraz ze złogami oznacza, że usuwa się skutek zaburzonego metabolizmu kwasów żółciowych i cholesterolu, a nie jego przyczynę.

Zmiana stylu życia, w tym przestrzeganie zasad prawidłowego żywienia, może mieć kluczowe znaczenie dla uniknięcia pojawienia się dolegliwości u chorych, u których obecne są złogi w pęcherzyku żółciowym. Zalecenia dietetyczne należy indywidualnie dostosować do pacjenta. W tym celu warto skonsultować się z dietetykiem.

Piśmiennictwo:

1. Demidowicz G., Lasota N., Trąbka N., Younes M., Kowalczyk K., Cichoń K., Chyćko M., Czarnota J., Wiśniewski W., Lambach M.: Cholelithiasis – current knowledge about one of the most common diseases of the digestive system. Journal of Education, Health and Sport. 2023;38(1):258-276. eISSN 2391-8306.
2. Gutierrez-Diaz I., Molinero N., Cabrera A., Rodriguez J., Margolles A., Delgado S., Gonzalez S., Diet: Cause or Consequence of the Microbial Profile of Cholelithiasis Disease?. Nutrients 2018, 10(9), 1307
3. Jarosz M.: Powikłania otyłości ze strony przewodu pokarmowego [w:] Otyłość i jej powikłania. Praktyczne zalecenia diagnostyczne i terapeutyczne, red. Bogdański P., Mamcarz A., Ostrowska L., PZWL, Warszawa 2021
4. Kotrotsios A., Tasis N., Angelis S., Apostolopoulos A., Vlasis K., Papadopoulos V., Filippou D., Dietary Intake and Cholelithiasis: A Review. Journal of Long-Term Effects of Medical Implants, Volume 29, Issue 4, 2019, pp. 317-326.
5. Godziemba-Maliszewska E.: Choroby wątroby i dróg żółciowych. Kamica żółciowa [w:] Dietetyka. Żywność, żywienie w prewencji i leczeniu, red. Jarosz M., IŻIŻ, Warszawa 2017.
6. Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J. (red.): Normy żywienia dla populacji Polski
   i ich zastosowanie. NIZP-PZH, Warszawa, 2020.