szkoła - Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej

Żywienie w szkole – co rodzic wiedzieć powinien…

Autor mgr inż. Joanna Jaczewska-Schuetz | 29.08.2022 | Dzieci i młodzież, Żywienie w placówkach edukacyjnych, Żywienie w przedszkolach i szkołach

Przepisy prawne – czyli na co zwrócić uwagę…

Żywienie zbiorowe w szkole musi opierać się na określonych zasadach i spełniać aktualne normy i rekomendacje. Rozporządzenia regulujące wymagania odnośnie do żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w placówkach szkolnych wydaje Minister Zdrowia. Normy żywienia oraz zasady racjonalnego żywienia dla różnych grup ludności, w tym dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, opracowuje jednostka badawczo-rozwojowa, podległa i nadzorowana przez Ministra Zdrowia, jaką jest Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – PIB. Kontrolę nad spełnianiem wymagań z zakresu żywienia zbiorowego w placówkach szkolnych pełnią organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej.

W placówkach oświatowych, czyli między innymi w szkołach, obowiązuje Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2016 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach (Dz. U. z 2016 r. poz. 1154). Zostało ono wydane m. in. w celu poprawy żywienia dzieci i młodzieży oraz ograniczenia spożycia żywności, do której dodawane są cukry i substancje słodzące, żywności o wysokiej zawartości tłuszczu oraz soli/sodu.

Rozporządzenie określa zasady żywienia w placówce takie jak np. prowadzenie żywienia zgodnego z aktualnymi normami żywienia dla populacji polskiej, zasadę urozmaicenia, a także wskazuje ilość cukru w napojach przygotowywanych na miejscu (np. w herbatach, kompotach). Ponadto w dokumencie zawarte są wytyczne co do odpowiedniego doboru i częstotliwości uwzględniania w jadłospisach poszczególnych grup produktów. Zapisy rozporządzenia wskazują na konieczność włączania większej ilości warzyw, owoców i ryb. Określają także, że zupy, sosy oraz potrawy należy sporządzać z naturalnych składników, bez użycia koncentratów spożywczych, z wyłączeniem koncentratów z naturalnych składników. Odnoszą się one również do kwestii ograniczenia potraw smażonych, które mogą być uwzględnione w jadłospisie maksymalnie 2 razy w tygodniu oraz używania do smażenia oleju roślinnego rafinowanego o określonej zawartości kwasów tłuszczowych jednonienasyconych i wielonienasyconych, co w praktyce sprowadza się do stosowania oleju rzepakowego i oliwy z oliwek.

Realizacja żywienia zgodnego z zasadami wymienionymi w rozporządzeniu, a także z rekomendacjami żywienia dzieci i młodzieży jest niezwykle ważnym elementem kształtowania prawidłowych nawyków żywieniowych.

Od 1 września 2022 roku szkoły podstawowe będą miały ustawowy obowiązek zapewnienia posiłku uczniom. Zgodnie z art. 106a ust. 1 ustawy Prawo oświatowe szkoła podstawowa będzie miała obowiązek zapewnienia uczniom jednego gorącego posiłku w ciągu dnia i stworzenia im możliwości jego spożycia w czasie pobytu w szkole. Korzystanie z tego posiłku będzie dobrowolne i odpłatne. Do tej pory szkoła mogła, ale nie musiała prowadzić żywienia. Obecnie taki obowiązek został prawnie ustalony.

Catering w szkole

Żywienie realizowane przez firmę cateringową podlega takim samym przepisom i normom jak każda inna forma żywienia dzieci i młodzieży w jednostkach systemu oświaty. Jeśli szkoła korzysta z cateringu to ważne jest, by firma cateringowa zobowiązana była do prowadzenia żywienia zgodnego z rekomendacjami i przepisami legislacyjnymi aktualnie obowiązującymi w Polsce. Musi ona także przedstawić jadłospis, najlepiej na okres 5-10 dni.

Jadłospis – wymagany element realizacji żywienia

Kolejnym aspektem dotyczącym realizacji żywienia w szkole jest kwestia udostępnienia jadłospisu przez realizatora żywienia czyli ajenta prowadzącego stołówkę szkolną, firmę cateringową lub stołówkę prowadzoną przez szkołę. W szkole wydawane są przede wszystkim obiady. Nie zwalnia to jednak realizatora żywienia z obowiązku podania jadłospisu uwzględniającego ten posiłek do wiadomości osób zainteresowanych.

Jadłospis udostępniany rodzicom powinien zawierać:

informacje na temat posiłków i potraw planowanych w żywieniu, najlepiej w okresie tygodniowym lub dwutygodniowym, dzięki czemu rodzic może zaplanować posiłki w domu;
informacje o występujących w potrawach alergenach – zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności placówka ma obowiązek zaznaczyć alergeny występujące w potrawach, nawet jeśli występują one
w ilościach śladowych;
informacje o składzie potraw uwzględnionych w jadłospisie – zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 grudnia 2014r. w sprawie znakowania poszczególnych rodzajów środków spożywczych.

Drugie śniadanie – ważny posiłek szkolny

Śniadanie stanowi nieodłączny element prawidłowego żywienia ucznia. Organizm dziecka wymaga regularnego dostarczania energii, którą wydatkuje przez cały dzień. Przy zbyt długich przerwach między posiłkami może dochodzić do znacznego spadku poziomu glukozy we krwi. Ma to wpływ na zmniejszenie zdolności koncentracji i wydolności fizycznej oraz zwiększenie rozdrażnienia. Posiłki powinny być spożywane co 3-4 godziny. Ważnym posiłkiem dla ucznia, oprócz pierwszego, jest także drugie śniadanie, które spożywa w szkole. Najczęściej posiłek ten uczniowie przynoszą z domu – warto więc zadbać o to, by był on pełnowartościowy. Drugie śniadanie nie jest posiłkiem obfitym, powinno pokrywać 10-15% dziennego zapotrzebowania energetycznego dziecka. Ważne jest, aby było ono w pełni wartościowe i dostarczało dziecku wszystkich składników odżywczych.

Drugie śniadanie powinno uwzględniać:

produkty zbożowe pełnoziarniste – to ważne składniki drugiego śniadania. Spożywanie produktów zbożowych pełnoziarnistych zapewnia odpowiednią podaż energii, witamin z grupy B, składników mineralnych oraz błonnika. Z pieczywa najlepiej podawać razowe czy graham.

owoce i warzywa – powinny znaleźć się w każdym posiłku dziecka, także w drugim śniadaniu. Do szkoły najlepiej podawać umyte, obrane i pokrojone warzywa np. słupki marchewki, papryki, talarki kalarepki, rzodkiewki, liście sałaty, cykorii. Warto dołączyć owoc sezonowy.

produkty białkowe – preferowane w drugim śniadaniu są: mięsa pieczone, pasty z nasion roślin strączkowych, jaja, orzechy.

mleko i produkty mleczne – stanowią najlepsze źródło wapnia, który zapewnia prawidłowy wzrost masy kostnej i zębów. Dostarczają również białka. Drugie śniadanie powinno uwzględniać, np. ser biały, twarożek, plasterek żółtego sera, jogurt, kefir.

napoje – najlepszym napojem uzupełniającymi drugie śniadanie jest woda. Dla urozmaicenia wodę można wzbogacić różnymi dodatkami, np. cytryną, miętą, pomarańczą czy imbirem.

Sklepik szkolny pod kontrolą

Kolejnym miejscem udostępniania produktów spożywczych i potraw w szkole jest sklepik szkolny. Asortyment sklepiku szkolnego powinien być zgodny z wytycznymi zawartymi w wymienionym już powyżej rozporządzeniu (Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2016 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach (Dz. U. z 2016 r., poz. 1154). W paragrafie 1. wymienionego rozporządzenia podane są produkty spożywcze i potrawy, które mogą być sprzedawane w sklepiku szkolnym. Są tam zawarte także kryteria, jakie muszą spełniać wybrane grupy produktów spożywczych co do zawartości cukru, tłuszczu i soli.

Współpraca rodziców ze szkołą

Ważnym elementem kształtowania prawidłowych nawyków żywieniowych dzieci w szkole jest współpraca rodziców. Warto, aby aktywnie włączali się oni w działania prozdrowotne szkoły. Wspólne działanie całego środowiska szkolnego, czyli personelu placówki, rodziców oraz dzieci, zaowocują trwałą zmianą nawyków żywieniowych i wpłyną na pozytywną zmianę postaw całej społeczności. Rodzice mogą wspomóc placówkę szkolną w konkretnych działaniach na rzecz żywienia, a także w innych obszarach związanych ze zdrowym stylem życia, np. wdrażaniem diety planetarnej, działaniami na rzecz niemarnowania żywności, propagowaniem aktywności fizycznej.

Podsumowanie

Rodzic powinien wiedzieć, że…

– realizacja żywienia w szkole powinna być oparta na zasadach zdrowego żywienia. Jednym z narzędzi do realizacji prawidłowego żywienia w szkole jest Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2016 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach (Dz. U. z 2016 r., poz. 1154 – §2),

– asortyment sklepiku szkolnego powinien być zgodny z wytycznymi określonymi w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2016 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach (Dz. U. z 2016 r., poz. 1154 – §1),

– realizator żywienia w szkole (np. ajent, firma cateringowa) ma obowiązek przedstawienia rodzicom jadłospisu z uwzględnieniem alergenów zawartych w posiłkach oraz składem użytych produktów spożywczych i potraw,

– warto brać czynny udział w działaniach szkoły na rzecz kształtowania prawidłowych nawyków żywieniowych dzieci i młodzieży, a także zdrowego stylu życia (festyny, pikniki, rajdy rowerowe, działania szkoły na rzecz diety planetarnej i niemarnowania żywności).

Piśmiennictwo

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2016 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełnić środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach ( U. z 2016 r. poz. 1154).
Ustawa z 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2021 r. poz. 1082 z późn. zm., art. 106a).
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności (Dz. Urz. UE L 304/18).
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 grudnia 2014 r. w sprawie znakowania poszczególnych rodzajów środków spożywczych (Dz. U. z 2015 r. poz. 29).

Niepokojący raport NIK o żywieniu w szkołach

Autor dr Anna Taraszewska | 22.09.2017 | Żywienie w placówkach edukacyjnych, Żywienie w przedszkolach i szkołach

Zdrowie: wyzwanie dla szkół

Organizacja żywienia w szkole a także prowadzenie działań prozdrowotnych jest ważnym elementem wpływającym na stan zdrowia dzieci i młodzieży, ich rozwój i dyspozycje do nauki. Wyzwaniem dla szkoły jest epidemia nadwagi i otyłości, które pojawiają się w następstwie nieprawidłowości w sposobie żywienia oraz małej aktywności fizycznej. Raport NIK potwierdza wyniki badań Instytutu Żywności i Żywienia w tym zakresie. Z badań przeprowadzonych w przez IŻŻ w ramach Projektu KIK/34 w Szwajcarsko-Polskim Programie Współpracy (raport 2016) wynika, że 28% chłopców i 22 % dziewcząt w VI klasie szkoły podstawowej miało nadmierną masę ciała. Pierwsze śniadanie przed wyjściem ze szkoły zjada jedynie 55% uczniów. Drugie śniadanie zabiera ze sobą do szkoły jedynie 42% uczniów (1). Poza czynnikami zdrowotnymi otyłość wpływa również na jakość życia dzieci na płaszczyźnie funkcjonowania społecznego. Skutkiem emocjonalnym nadmiernej masy ciała może być brak akceptacji i izolacja z grupy rówieśniczej a także niechęć do brania udziału w zajęciach wychowania fizycznego (2, 3).

Otoczenie przyjazne dobremu żywieniu

Szkoła jest miejscem, gdzie edukacja i profilaktyka zdrowotna mogą być efektywnie prowadzone. Szkoła powinna np. stwarzać warunki do konsumpcji wspólnych drugich śniadań (razem z nauczycielem) oraz zapewniać możliwość spożycia przez ucznia jednego ciepłego posiłku, zwłaszcza w przypadku, gdy dziecko przebywa w szkole kilka godzin. Niepokój budzi fakt, że pomimo rozporządzenia Ministra Zdrowia dotyczącego żywienia zbiorowego w placówkach oświatowych żadna ze skontrolowanych przez NIK placówek nie zapewniła obiadów w 100% spełniających odpowiednie normy żywieniowe dla dzieci i młodzieży. We wszystkich ocenianych jadłospisach była zbyt duża zawartość węglowodanów, a w ponad 85% również tłuszczów. To samo dotyczy sklepików szkolnych. Kontrole asortymentu sprzedawanego w sklepikach szkolnych wykazały, że wciąż w blisko 30% sklepików był niezgodny z wymaganiami określonymi w rozporządzeniu.

Szkolne programy interwencyjne

Należy podkreślić, że szkoły podejmują działania mające na celu poprawę sposobu żywienia swoich uczniów przede wszystkim poprzez edukację a także udział w programach, w których udostępniane są produkty wskazane w żywieniu dzieci i młodzieży („Mleko w szkole, „Owoce i warzywa w szkole”). Sam fakt prowadzenia programów nie gwarantuje jednak osiągniecie zadowalających wyników, co także wykazała kontrola NIK. Jak wynika m.in. z ewaluacji programu „Owoce i warzywa w szkole” prowadzonej przez IŻŻ placówki szkolne powinny zwracać uwagę na większą efektywność podejmowanych działań. Ważne jest prowadzenie przez szkoły działań edukacyjnych towarzyszących udostępnianiu produktów w wyżej wymieniowych programach. Działania towarzyszące w pierwszej kolejności powinny być wsparte pakietem ujednoliconych i usystematyzowanych materiałów edukacyjnych do wykorzystania przez nauczycieli wszystkich szkół uczestniczących w programie w tym scenariuszy lekcji, pomocy dydaktycznych, zarówno do pracy z uczniami jak i współpracy z rodzicami, które pomogą szkołom zapewnić realizację założonych celów w atrakcyjny i spójny dla wszystkich sposób (4).

Wnioski z raportu NIK mogą być cenną wskazówką do podjęcia działań usprawniających organizację żywienia w szkołach a także prowadzenia efektywnej działalności edukacyjnej dotyczącej całej społeczności szkolnej w tym rodziców.

Zachęcamy także do zapoznania się z komentarzem Najwyższej Izby Kontroli do najnowszego raportu o żywieniu w szkołach (2017) oraz komentarzem eksperta NCEŻ IŻŻ, mgr Anny Taraszewskiej dla Radia Kolor.

Zadanie finansowane ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016-2020.

Literatura

Raport „Zapobieganie nadwadze i otyłości oraz chorobom przewlekłym poprzez edukację społeczeństwa w zakresie żywieni i aktywności fizycznej” – Projekt KIK-34 w Szwajcarsko-Polskim Programie Współpracy, 2016 r.
Raport HBSC 2014 „Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce na tle wybranych uwarunkowań socjodemograficznych” Instytut Matki i Dziecka, 2014 r.
Oblacińska A. (red.): Wspieranie dziecka z nadwagą i otyłością w społeczności szkolnej, ORE, Warszawa, 2013
Ocena programu Owoce i warzywa w szkole

Prawidłowe odżywianie a oceny w szkole

Autor Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej | 19.04.2017 | Dzieci i młodzież, Młodzież

Jakie składniki są szczególnie ważne? Zaraz się dowiesz…

Glukoza – potrzebna do pracy mózgu, czyli do takich funkcji, jak myślenie, zapamiętywanie, rozwiązywanie problemów. Najlepszym źródłem glukozy są tzw. węglowodany złożone zawarte w produktach zbożowych z pełnego przemiału, tj.: chleb razowy, ryż brązowy, kasze (gryczana, jęczmienna, jaglana, owsiana), makaron razowy, płatki zbożowe i otręby. Z tych produktów węglowodany złożone wchłaniają się stopniowo i przez dłuższy czas dostarczają glukozę niezbędną do prawidłowego funkcjonowania mózgu.

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 niezbędne do rozwoju i pracy mózgu. Badania naukowe wykazują, że odpowiednia ich ilość w diecie wpływa na poprawę koncentracji, procesów myślowych, minimalizuje rozdrażnienie i agresywne zachowania. Najlepszym źródłem tych kwasów są ryby (np. łosoś, makrela, dorsz, śledź, sardynka), ale dostarczają ich także orzechy i oleje roślinne (np. rzepakowy, słonecznikowy, sojowy).

Składniki mineralne m.in. takie, jak:
- żelazo, które przede wszystkim transportuje tlen do wszystkich komórek ciała, przez co wpływa m.in. na proces uczenia się. Źródłem żelaza jest głównie czerwone mięso, ale także żółtka jaj oraz warzywa, m.in.: boćwina, brukselka, jarmuż, brokuł, szpinak, natka pietruszki;
- cynk, który wpływa na prawidłowy rozwój i odporność organizmu, a co za tym idzie – siłę do zdobywania wiedzy. Jego źródła to: mięso, krewetki, produkty zbożowe z pełnego przemiału, nasiona roślin strączkowych (ciecierzyca, soczewica, fasola, groch), orzechy, sery żółte, kakao, pestki dyni.
Witaminy z grupy B (B₁, B₆, B₁₂, kwas foliowy) wpływają na prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego. Ich niedobór może powodować obniżoną koncentrację i problemy z pamięcią, co przekłada się na wyniki w nauce. Źródłem tych witamin są: mięso, podroby, produkty zbożowe z pełnego przemiału, nasiona roślin strączkowych, drożdże, orzechy, warzywa, owoce. Źródłem zaś kwasu foliowego są przede wszystkim: nasiona roślin strączkowych (fasola, soczewica, groch) i warzywa: sałata, szpinak, kapusta, natka pietruszki, brokuł, brukselka, szparagi, kalafior.

Poza spożywaniem pełnowartościowych posiłków, bogatych w składniki wpływające na Twoją kondycję psychiczną i fizyczną, ważną rzeczą, o której musisz pamiętać, jest regularność ich spożywania. Pomaga ona zachować prawidłową masę ciała oraz zapewnia stałą i nieprzerwaną dostawę energii do mózgu i mięśni, tak aby organizm funkcjonował prawidłowo przez cały dzień.

Wpływ aktywności fizycznej na wyniki w nauce

Autor Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej | 12.01.2017 | Aktywność fizyczna, Dzieci i młodzież

Dotleniony podczas wysiłku fizycznego mózg lepiej pracuje, co przyczynia się do lepszej koncentracji i sukcesów w nauce. Zależność tę potwierdzają najnowsze wyniki analiz holenderskich badaczy opublikowane w „Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine”. Zdaniem autorów aktywność fizyczna korzystnie wpływa na procesy poznawcze, zwiększając dopływ krwi i tlenu do mózgu, podnosząc poziom noradrenaliny oraz endorfin, co wpływa na zwiększenie poziomu czynników wzrostu, które pobudzają tworzenie nowych komórek nerwowych i połączeń między nimi. Większa aktywność fizyczna łagodzi także stres i poprawia nastrój.

Konsekwencje zbyt małej aktywności fizycznej

Tymczasem u dużego odsetka dzieci i młodzieży (50–70%) aktywność ruchowa jest niezadowalająca, ograniczona najczęściej tylko do obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego w szkole. W wielu badaniach oceniających aktywność fizyczną dzieci i młodzieży, stwierdza się, że coraz bardziej konkurencyjne w stosunku do aktywności fizycznej i atrakcyjniejsze są zajęcia sedentarne (oglądanie telewizji, video i korzystanie z komputera). Długotrwale wykonywane wpływają jednak niekorzystnie na organizm dziecka. Wywołują zawroty głowy, spowodowane przeciążeniem oczu, bóle głowy, powstające wskutek promieniowania elektromagnetycznego, dolegliwości kręgosłupa i pleców. Ograniczenia i brak czasu na aktywność ruchową sprzyjają powstawaniu wad postawy i innych nieprawidłowości wzrostowych (zapadnięta klatka piersiowa, zaokrąglone plecy, garbienie się, zwiotczałe mięśnie i zmniejszona wydolność wysiłkowa). Za godziny bezruchu dziecko płaci także zmęczeniem i niechęcią do podejmowania zadań wymagających dużego wysiłku umysłowego.