Substancje znane od lat

W dzisiejszym zabieganym świecie, pełnym stresu i presji, poszukiwanie naturalnych rozwiązań poprawiających kondycję fizyczną i psychiczną stało się priorytetem dla wielu osób. Jednym z odkryć w dziedzinie zdrowego stylu życia są adaptogeny. Te naturalne substancje roślinne odgrywają istotną rolę w odnawianiu równowagi organizmu, pomagając mu dostosować się do różnych wyzwań i stresorów. Wiele roślin uznawanych dzisiaj za adaptogeny było często stosowane w starożytnych systemach medycznych, takich jak ajurweda w Indiach, medycyna chińska, medycyna tybetańska czy ziołolecznictwo ludów syberyjskich. W tych kulturach rośliny takie jak żeń-szeń, ashwagandha, rhodiola czy eleutherococcus były używane w celu wspierania zdrowia, zwiększenia wydolności fizycznej i umysłowej oraz wzmocnienia odporności organizmu. 

Czym są adaptogeny

Adaptogeny to grupa roślinnych substancji aktywnych, które mają zdolność wspomagania organizmu w radzeniu sobie ze stresem fizycznym, emocjonalnym i środowiskowym, jednocześnie minimalizując negatywne skutki działania stresu na ciało. Są to zwykle zioła, grzyby lub korzenie, które wspierają adaptację organizmu do zmieniających się warunków. Adaptacja to proces, w którym organizm dostosowuje się do zmieniających się warunków środowiska w celu przetrwania i utrzymania homeostazy, czyli wewnętrznej równowagi. Jest to fundamentalny mechanizm, który pozwala organizmom przystosować się do różnorodnych czynników zewnętrznych, takich jak zmiany temperatury, dostępność pokarmu czy stres różnego pochodzenia. Wraz z rozwojem nauki i medycyny w XIX i XX wieku, zainteresowanie adaptogenami zaczęło rosnąć, również w świecie zachodnim.

Obecnie adaptogeny są szeroko dostępne na rynku suplementów diety i stały się popularne wśród osób poszukujących naturalnych sposobów poprawy zdrowia i ogólnej kondycji organizmu. Są one stosowane zarówno jako środki wspomagające odporność, jak i w celu redukcji stresu, poprawy wydolności fizycznej i umysłowej oraz łagodzenia objawów różnych schorzeń. Mechanizm działania adaptogenów jest wieloaspektowy.  Adaptogeny mogą wpływać na regulację stężenia hormonów, takich jak kortyzol, adrenalina i noradrenalina. W przypadku stresu adaptogeny mogą zmniejszyć wydzielanie kortyzolu, który jest hormonem stresu, a jednocześnie zwiększyć stężenia hormonów stymulujących przeciwdziałanie stresowi, takich jak kortykotropina. Mogą również wpływać na redukcję zmęczenia poprzez zwiększenie wydolności fizycznej i psychicznej. Mechanizm ten może być związany z regulacją metabolizmu energetycznego, poprawą przepływu krwi oraz zmniejszeniem stanów zapalnych, które mogą przyczyniać się do zmęczenia.

Najczęściej stosowane adaptogeny

Żeń-szeń  (Panax ginseng) to jedno z najbardziej znanych adaptogennych ziół. Jest to roślina wieloletnia o korzeniu w kształcie ludzkiej postaci, stąd też nazwa „żeń-szeń”, która w chińskim oznacza „człowiek korzeń”. Korzeń żeń-szenia zawiera aktywne składniki, takie jak ginsenozydy i ginsenoidy, które są uważane za główne substancje bioaktywne odpowiedzialne za korzystne działanie dla zdrowia. Może być  stosowany przez sportowców oraz osoby aktywne fizycznie w celu zwiększenia wytrzymałości, poprawy sprawności fizycznej i redukcji zmęczenia. Żeń-szeń jest uważany za substancję wspierającą odporność organizmu. Pomaga też w walce z infekcjami i chorobami. Może mieć pozytywny wpływ na funkcje poznawcze, takie jak pamięć, koncentracja i uwaga. Tę substancję można znaleźć w niektórych produktach spożywczych, takich jak napoje energetyzujące, herbaty, suplementy diety oraz niektóre potrawy kuchni azjatyckiej. Jednakże, ilość żeń-szenia zawarta w żywności może być niewystarczająca, aby uzyskać terapeutyczne efekty. Z tego powodu suplementacja jest preferowaną formą spożycia.

Ashwagandha (Withania somnifera), znana również jako wiązanka indyjska lub żeń-szeń indyjski, to roślina z rodziny psiankowatych, pochodząca z Indii, Bliskiego Wschodu i północnej Afryki. Jej korzeń i liście są wykorzystywane ze względu na bogactwo bioaktywnych substancji, takich jak witaminy, składniki mineralne, alkaloidy i glikozydy steroidowe, którym przypisuje się właściwości zdrowotne. Jest szeroko stosowana w ajurwedzie i tradycyjnej medycynie indyjskiej. Jej popularność na całym świecie wzrasta ze względu na swoje potencjalne korzyści zdrowotne. Ashwagandha pomaga w redukcji stresu i poprawia jakość snu. Może wspomagać pamięć, koncentrację i zdolności poznawcze. Jest stosunkowo rzadko spotykana w żywności, chociaż czasami można ją znaleźć w niektórych herbatach, napojach energetyzujących i suplementach diety. Jednakże, aby uzyskać odpowiednią dawkę aktywnych substancji, zazwyczaj stosuje się ashwagandhę w postaci ekstraktów lub suplementów. Może być zalecane osobom dorosłym, które doświadczają stresu, problemów ze snem, lub chcących poprawić funkcje poznawcze.

Rhodiola, znana również jako roślina złotego korzenia (Rhodiola rosea), to bylina z rodziny mleczykowatych, występująca głównie w obszarach górskich Europy, Azji i Ameryki Północnej. Od wieków wykorzystywana w tradycyjnej medycynie, zwłaszcza w krajach skandynawskich i rosyjskich. Badania sugerują, że rhodiola może zwiększać wytrzymałość, poprawiać funkcje poznawcze i koncentrację oraz zmniejszać uczucie zmęczenia. Zazwyczaj nie znajduje się w żywności, ponieważ jest to roślina rzadko używana w kuchni. Jednakże, ekstrakty z rhodioli są dostępne w postaci suplementów diety, napojów energetyzujących i preparatów ziołowych.

Eleutherococcus, znany również jako żeń-szeń syberyjski to roślina z rodziny araliowatych, pochodząca z Syberii i Dalekiego Wschodu. Jest to bylina o długiej historii stosowania w tradycyjnej medycynie, zwłaszcza w medycynie chińskiej i rosyjskiej. Eleutherococcus jest znany ze swoich właściwości adaptogennych, pomagając organizmowi w radzeniu sobie ze stresem fizycznym i psychicznym oraz zwiększając wytrzymałość i energię. Może zmniejszać uczucie zmęczenia i poprawiać ogólne samopoczucie. Ekstrakty z eleutherococcus są dostępne w postaci suplementów diety, napojów energetyzujących i preparatów ziołowych.

Działanie adaptogenów

Adaptogeny, jak żeń-szeń, ashwagandha, rhodiola czy eleutherococcus, są substancjami roślinnymi wykazującymi zdolność do wspierania organizmu w radzeniu sobie ze stresem i regulacji homeostazy. Osoby, które doświadczają przewlekłego stresu fizycznego, psychicznego lub emocjonalnego, mogą korzystać z adaptogenów w celu łagodzenia jego skutków i poprawy samopoczucia. Mogą być pomocne dla osób aktywnych fizycznie, które chcą zwiększyć wytrzymałość, poprawić regenerację i osiągi sportowe.

Pomimo wielu potencjalnych korzyści zdrowotnych, stosowanie adaptogenów może nie być bezpieczne dla każdego. Adaptogeny mogą wchodzić w interakcje z lekami i prowadzić do niepożądanych skutków ubocznych lub zmniejszać skuteczność leczenia. Niektóre osoby mogą doświadczyć działań niepożądanych, takich jak nudności, bóle głowy, biegunka czy reakcje alergiczne. Osoby cierpiące na schorzenia przewlekłe, takie jak cukrzyca, nadciśnienie tętnicze czy zaburzenia hormonalne, powinny skonsultować się z lekarzem przed rozpoczęciem tego typu suplementacji.

Adaptogeny stanowią obiecującą grupę substancji naturalnych, które mogą wspomagać zdrowie fizyczne i psychiczne poprzez regulację reakcji organizmu na stres. Pomimo obiecujących wyników badań, konieczne są dalsze badania, zwłaszcza w obszarze zrozumienia mechanizmów działania adaptogenów oraz ich skuteczności w różnych warunkach klinicznych. 

Podsumowanie

Adaptogeny, choć mogą być korzystne, powinny być traktowane jako dodatek do zdrowej diety. Najważniejszym elementem zdrowego stylu życia są właściwe nawyki żywieniowe, regularna aktywność fizyczna, sen oraz regeneracja. Dieta bogata w warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe, zdrowe tłuszcze i białka jest kluczowa dla utrzymania dobrego zdrowia. Zaleca się, aby posiłki komponować na podstawie modelu Talerza Zdrowego Żywienia. Regularna aktywność fizyczna wspomaga nie tylko kondycję fizyczną, ale także redukuje stres i poprawia nastrój. Odpowiedni sen jest niezbędny dla regeneracji organizmu i funkcjonowania mózgu.

Piśmiennictwo

1. Panossian A., Bjørn Knudsen A.: Revisiting Adaptogens: A Current Review of Their Clinical Applications and Safety. Journal of Ethnopharmacology. 2021; 280, 114285.
2. Szczepanowska A., Obmińska-Mrukowicz B.: Adaptogens in Experimental Autoimmune Encephalomyelitis and the Study of Their Anti-Inflammatory Effects in Microglia Cells In Vitro. 2020; 12(10), 3162.
3. Aslanyan G., Amroyan E., Gabrielyan E., Nylander M., Wikman G., Panossian A.: Double-blind, placebo-controlled, randomised study of single dose effects of ADAPT-232 on cognitive functions. 2010; 17(7), 494-499.
4. Panossian A., Wikman G., Kaur P.: A randomized, double-blind, placebo-controlled study of the effects of Rhodiola rosea root extract on athletic performance. International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism. 2010; 20(2), 715-725.
5. Panossian, A., & Sevastyanova, I. (red.): Sustaining Homeostasis with Adaptogens: Integrating Nutrition, Herbal Medicine, and Physiology. CRC Press; 2018.
6. Chandrasekhar K., Kapoor J., Anishetty S.: A prospective, randomized double-blind, placebo-controlled study of safety and efficacy of a high-concentration full-spectrum extract of ashwagandha root in reducing stress and anxiety in adults. Indian J Psychol Med. 2012 Jul;34(3):255-62.
7. Panossian A., Wikman G., Sarris J.: Rosenroot (Rhodiola rosea): traditional use, chemical composition, pharmacology and clinical efficacy. 2010 Jun;17(7):481-93.