Skutki radioterapii
Radioterapia jest metodą leczenia miejscowego. Pojedynczy zabieg trwa krótko, ale terapia wymaga od kilku do nawet kilkudziesięciu powtórzeń. Powikłania po radioterapii w dużej mierze zależą nie tylko od ilości frakcji, ale również od zastosowanej dawki i mogą utrzymywać się nawet do 3. miesięcy po jej zakończeniu.
Podobnie, jak w przypadku radioterapii w obszarze głowy i szyi, napromienianie w obszarze miednicy i jamy brzusznej, stosowane m.in. w raku żołądka, odbytnicy, trzustki, szyjki macicy i prostaty, może skutkować dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego. Najczęściej pojawiającym się skutkiem ubocznym tego rodzaju leczenia są zaburzenia rytmu wypróżnień, w tym głównie biegunka. Napromienianie może przyczyniać się do uszkodzenia kosmków jelitowych błony śluzowej jelit, zmiany mikrobioty jelitowej, a nawet do zwłóknienia jelit. Inne często pojawiające się w trakcie i po zakończeniu radioterapii w obszarze miednicy i jamy brzusznej dolegliwości to: zaczerwienienie skóry w miejscu napromienianym, ból brzucha, uczucie wzdęcia, nudności (rzadziej wymioty), brak apetytu, zwiększona ilość gazów, śluz i krew w stolcu, a także ból i pieczenie przy oddawaniu stolca. Z tego powodu istotne jest wsparcie dietetyczne już na początku tego rodzaju leczenia.
Zalecenia dietetyczne w trakcie radioterapii w obszarze miednicy i jamy brzusznej
Z powodu dużego ryzyka wystąpienia biegunki na skutek radioterapii, już na początku napromieniania w obszarze jamy brzusznej i miednicy zalecenia dietetyczne opierają się na zasadach diety lekkostrawnej Dotyczy to głównie eliminacji pełnoziarnistych produktów zbożowych oraz surowych warzyw i owoców, które mogą nasilać pracę jelit i w konsekwencji przyczyniać się do wywołania biegunki. Podobne działanie mogą mieć ostre przyprawy (np. ostra papryka, chili, pieprz), których stosowanie w trakcie radioterapii w obszarze miednicy i jamy brzusznej jest niezalecane. Często już od początku radioterapii rekomenduje się zamianę nabiału na produkty bezlaktozowe. Zazwyczaj są one oznaczone na opakowaniach kolorem fioletowym. Nie ma jednak wskazań do całkowitej eliminacji nabiału z diety. Inną możliwością jest też zamiana produktów mlecznych na roślinne (sojowe, kokosowe, migdałowe, ryżowe itp.), które z natury nie zawierają laktozy. Jednak poza żywnością sojową większość z nich nie jest dobrym źródłem białka.
Czytaj także: Czy warto pić napoje roślinne?
Niekiedy, z powodu radioterapii w obszarze jamy brzusznej, chorym z ciężkim popromiennym zapaleniem jelit, dodatkowo zaleca się stosowanie diety bezglutenowej. Dieta ta jednak jest bardzo restrykcyjna i dedykowana nielicznym pacjentom. Zgodnie ze standardami leczenia żywieniowego w onkologii nie ma wskazań do profilaktycznego stosowania diety bezglutenowej w trakcie radioterapii w obszarze jamy brzusznej i miednicy. Wyjątkiem są chorzy z wcześniej rozpoznaną chorobą trzewną (celiakią).
Zalecenia dietetyczne przy biegunce
W przypadku wystąpienia biegunki w trakcie leczenia, oprócz kontynuacji stosowania diety lekkostrawnej należy zwiększyć ilość produktów zapierających. Należą do nich: biały ryż, płatki ryżowe, wafle ryżowe (z dodatkiem soli), ziemniaki, mąka ziemniaczana, kasza manna, czerstwe pieczywo pszenne i sucharki, produkty z mąki pszennej oczyszczonej, błyskawiczne płatki owsiane, gotowana marchewka, dynia, czarne jagody, niedojrzałe banany, mus jabłkowy lub pieczone jabłko, galaretki, kisiel oraz jaja na twardo. Konsekwencją biegunki jest odwodnienie i utrata elektrolitów, dlatego bardzo ważne jest właściwe nawodnienie, czyli wypijanie minimum 1,5-2 l płynów dziennie. Oprócz najczęściej zalecanej niegazowanej wody mineralnej wskazane jest też picie napojów o działaniu zapierającym, które są źródłem elektrolitów i garbników. Należą do nich: czarna herbata, napar z czarnych suszonych jagód, kakao na wodzie, buliony warzywne, sok pomidorowy z dodatkiem soli. Można też korzystać z doustnych płynów nawadniających (ORS, ang. oral rehydration salts), które można kupić w aptece lub samodzielnie przygotować w domu.
Jak przygotować domowy ORS?
Potrzebujemy:
- 1 l wody mineralnej
- ¼ łyżeczki soli
- 3 łyżki miodu lub cukru
Opcjonalnie można dodać sok z ½ pomarańczy, cytryny lub limonki
Dieta BRAT
Zgodnie z zaleceniami ekspertów, w polskich standardach leczenia żywieniowego w onkologii, przy uporczywych biegunkach zaleca się zastosowanie tzw. diety BRAT (ang. banana, rice, apple, toast), której nazwa pochodzi od pierwszych liter anglojęzycznych nazw najbardziej zapierających produktów spożywczych. Są to: niedojrzałe banany, biały (najlepiej rozgotowany) ryż, jabłko pieczone lub surowe starte, a także pszenne pieczywo i sucharki. Taka dieta nie jest pełnowartościowa, dlatego należy ją stosować krótkotrwale i pod kontrolą dietetyka. Po ustąpieniu biegunki należy wrócić do diety łatwostrawnej, a następnie rozszerzać ją zgodnie z tolerancją i preferencjami chorego.
Produkty niezalecane przy biegunce
Oprócz niezalecanych produktów wzdymających i wysokobłonnikowych, takich jak pełnoziarniste produkty zbożowe oraz surowe warzywa i owoce, w trakcie biegunki nie należy również pić i spożywać produktów o działaniu rozluźniającym. Należą do nich kawa, soki owocowe, a także suszone śliwki. W trakcie biegunki nie zaleca się też używania słodzików, w tym również takich jak ksylitol, erytrol/erytrytol, stewia.
Zaparcia przy radioterapii w obszarze miednicy i jamy brzusznej
Niekiedy, w trakcie radioterapii w obszarze jamy brzusznej i miednicy, problemem chorych są zaparcia. W tej sytuacji nie należy stosować diety wysokobłonnikowej, ponieważ może ona spowodować podrażnienie błony śluzowej jelit.
Dobrym początkiem postępowania dietetycznego w takiej sytuacji będzie odpowiednie nawodnienie (1,5-2 l wody niegazowanej dziennie) oraz włączenie do diety produktów i płynów o działaniu przeczyszczającym. Należą do nich między innymi ciepłe kompoty, najlepiej ze śliwek suszonych, które można też zjeść po wypiciu naparu, a także ciepłe soki owocowe (mogą być rozcieńczone z wodą), sok pomidorowy oraz sok z kiszonej kapusty lub kiszonych ogórków. Zamiast mocnych naparów z czarnej herbaty zaleca się picie herbaty zielonej, owocowej lub naparów z kopru włoskiego i rumianku, a także kleiku z siemienia lnianego. Działanie przeczyszczające ma również naturalna kawa, ale przed jej spożyciem należy ustalić czy nie ma innych przeciwwskazań do jej spożycia. W przypadku chorych zmagających się z zaparciami ciepłe napoje można pić z dodatkiem słodzików pochodzenia naturalnego, ponieważ cukier z brzozy (ksylitol) ma właściwości przeczyszczające.
W diecie chorego z zaparciami, w trakcie radioterapii w obszarze jamy brzusznej i miednicy, należy również uwzględnić naturalne, fermentowane produkty mleczne. Są one źródłem probiotyków, które zasiedlają jelito grube i w ten sposób poprawiają jego perystaltykę. Niezalecane są produkty o działaniu zapierającym (szczególnie te z diety BRAT oraz produkty wzdymające).Warto rozważyć też włączenie aktywności fizycznej, która pomoże w uregulowaniu motoryki jelit. Należy jednak pamiętać, aby była ona dostosowana do kondycji i możliwości chorego.
Dieta chorych w trakcie radioterapii wymaga modyfikacji wynikających ze skutków ubocznych leczenia oraz dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Zazwyczaj nie jest możliwe stosowanie się do zasad zdrowego żywienia i spożywanie diety wysokobłonnikowej, bogatej w surowe warzywa i owoce oraz produkty pełnoziarniste. Z tego powodu przed rozpoczęciem leczenia dobrze jest zgłosić się do specjalisty w celu indywidualnego omówienia zaleceń dietetycznych na czas terapii.
Piśmiennictwo:
- Kłęk S., Jankowski M., Kruszewski W.J. et al.: Clinical Nutrition in Oncology: Polish Recommendations. Oncol. Clin. Pract. 2015, 11: 172–188.
- Muscaritoli M., Arends J., Bachmann P. et al.: ESPEN practical guideline: Clinical Nutrition in cancer. Clin. Nutr. 2021, 40(5): 2898–2913.
- Kłęk S. i wsp.: Standardy Żywienia dojelitowego i pozajelitowego. POLSPEN. Scientifica, Kraków, 2019.
- Prevention and Survival. Summary of Global Evidence on Diet, Weight, Physical Activity & What Increases or Decreases Your Risk of Cancer: World Cancer Research Fund International. Continuous Update Project: Cancer, April 2016 edition, http://www.uece.br/nutrindowp/wp-content/uploads/sites/82/2021/07/Dieta-e-C%C3%A2ncer-CUP-Summary-Report-2016.pdf.
- Kłęk S.: Leczenie żywieniowe w onkologii. Współczesne podejście, PZWL, Warszawa, 2020.
- Jankowski M., Kłęk S. (red.).: Terapia żywieniowa u chorych operowanych z powodu nowotworów złośliwych. Biblioteka Chirurga Onkologa, tom 15, Via Medica, Warszawa, 2020.
- Brzegowy M., Maciejewska-Cebulak M., Turek K.: Nie daj się rakowi! Wsparcie żywieniowe w chorobie nowotworowej. Wydawnictwo M, Kraków, 2018.