żywienie w nowotworach - Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej

Dieta w trakcie radioterapii nowotworów obszaru miednicy i jamy brzusznej

Autor dr n. med. Magdalena Jodkiewicz | 6.06.2022 | Nowotwory

Skutki radioterapii

Radioterapia jest metodą leczenia miejscowego. Pojedynczy zabieg trwa krótko, ale terapia wymaga od kilku do nawet kilkudziesięciu powtórzeń. Powikłania po radioterapii w dużej mierze zależą nie tylko od ilości frakcji, ale również od zastosowanej dawki i mogą utrzymywać się nawet do 3. miesięcy po jej zakończeniu.

Podobnie, jak w przypadku radioterapii w obszarze głowy i szyi, napromienianie w obszarze miednicy i jamy brzusznej, stosowane m.in. w raku żołądka, odbytnicy, trzustki, szyjki macicy i prostaty, może skutkować dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego. Najczęściej pojawiającym się skutkiem ubocznym tego rodzaju leczenia są zaburzenia rytmu wypróżnień, w tym głównie biegunka. Napromienianie może przyczyniać się do uszkodzenia kosmków jelitowych błony śluzowej jelit, zmiany mikrobioty jelitowej, a nawet do zwłóknienia jelit. Inne często pojawiające się w trakcie i po zakończeniu radioterapii w obszarze miednicy i jamy brzusznej dolegliwości to: zaczerwienienie skóry w miejscu napromienianym, ból brzucha, uczucie wzdęcia, nudności (rzadziej wymioty), brak apetytu, zwiększona ilość gazów, śluz i krew w stolcu, a także ból i pieczenie przy oddawaniu stolca. Z tego powodu istotne jest wsparcie dietetyczne już na początku tego rodzaju leczenia.

Zalecenia dietetyczne w trakcie radioterapii w obszarze miednicy i jamy brzusznej

Z powodu dużego ryzyka wystąpienia biegunki na skutek radioterapii, już na początku napromieniania w obszarze jamy brzusznej i miednicy zalecenia dietetyczne opierają się na zasadach diety lekkostrawnej Dotyczy to głównie eliminacji pełnoziarnistych produktów zbożowych oraz surowych warzyw i owoców, które mogą nasilać pracę jelit i w konsekwencji przyczyniać się do wywołania biegunki. Podobne działanie mogą mieć ostre przyprawy (np. ostra papryka, chili, pieprz), których stosowanie w trakcie radioterapii w obszarze miednicy i jamy brzusznej jest niezalecane. Często już od początku radioterapii rekomenduje się zamianę nabiału na produkty bezlaktozowe. Zazwyczaj są one oznaczone na opakowaniach kolorem fioletowym. Nie ma jednak wskazań do całkowitej eliminacji nabiału z diety. Inną możliwością jest też zamiana produktów mlecznych na roślinne (sojowe, kokosowe, migdałowe, ryżowe itp.), które z natury nie zawierają laktozy. Jednak poza żywnością sojową większość z nich nie jest dobrym źródłem białka.

Czytaj także: Czy warto pić napoje roślinne?

Niekiedy, z powodu radioterapii w obszarze jamy brzusznej, chorym z ciężkim popromiennym zapaleniem jelit, dodatkowo zaleca się stosowanie diety bezglutenowej. Dieta ta jednak jest bardzo restrykcyjna i dedykowana nielicznym pacjentom. Zgodnie ze standardami leczenia żywieniowego w onkologii nie ma wskazań do profilaktycznego stosowania diety bezglutenowej w trakcie radioterapii w obszarze jamy brzusznej i miednicy. Wyjątkiem są chorzy z wcześniej rozpoznaną chorobą trzewną (celiakią).

Zalecenia dietetyczne przy biegunce

W przypadku wystąpienia biegunki w trakcie leczenia, oprócz kontynuacji stosowania diety lekkostrawnej należy zwiększyć ilość produktów zapierających. Należą do nich: biały ryż, płatki ryżowe, wafle ryżowe (z dodatkiem soli), ziemniaki, mąka ziemniaczana, kasza manna, czerstwe pieczywo pszenne i sucharki, produkty z mąki pszennej oczyszczonej, błyskawiczne płatki owsiane, gotowana marchewka, dynia, czarne jagody, niedojrzałe banany, mus jabłkowy lub pieczone jabłko, galaretki, kisiel oraz jaja na twardo. Konsekwencją biegunki jest odwodnienie i utrata elektrolitów, dlatego bardzo ważne jest właściwe nawodnienie, czyli wypijanie minimum 1,5-2 l płynów dziennie. Oprócz najczęściej zalecanej niegazowanej wody mineralnej wskazane jest też picie napojów o działaniu zapierającym, które są źródłem elektrolitów i garbników. Należą do nich: czarna herbata, napar z czarnych suszonych jagód, kakao na wodzie, buliony warzywne, sok pomidorowy z dodatkiem soli. Można też korzystać z doustnych płynów nawadniających (ORS, ang. oral rehydration salts), które można kupić w aptece lub samodzielnie przygotować w domu.

Jak przygotować domowy ORS?

Potrzebujemy:

1 l wody mineralnej
¼ łyżeczki soli
3 łyżki miodu lub cukru

Opcjonalnie można dodać sok z ½ pomarańczy, cytryny lub limonki

Dieta BRAT

Zgodnie z zaleceniami ekspertów, w polskich standardach leczenia żywieniowego w onkologii, przy uporczywych biegunkach zaleca się zastosowanie tzw. diety BRAT (ang. banana, rice, apple, toast), której nazwa pochodzi od pierwszych liter anglojęzycznych nazw najbardziej zapierających produktów spożywczych. Są to: niedojrzałe banany, biały (najlepiej rozgotowany) ryż, jabłko pieczone lub surowe starte, a także pszenne pieczywo i sucharki. Taka dieta nie jest pełnowartościowa, dlatego należy ją stosować krótkotrwale i pod kontrolą dietetyka. Po ustąpieniu biegunki należy wrócić do diety łatwostrawnej, a następnie rozszerzać ją zgodnie z tolerancją i preferencjami chorego.

Produkty niezalecane przy biegunce

Oprócz niezalecanych produktów wzdymających i wysokobłonnikowych, takich jak pełnoziarniste produkty zbożowe oraz surowe warzywa i owoce, w trakcie biegunki nie należy również pić i spożywać produktów o działaniu rozluźniającym. Należą do nich kawa, soki owocowe, a także suszone śliwki. W trakcie biegunki nie zaleca się też używania słodzików, w tym również takich jak ksylitol, erytrol/erytrytol, stewia.

Zaparcia przy radioterapii w obszarze miednicy i jamy brzusznej

Niekiedy, w trakcie radioterapii w obszarze jamy brzusznej i miednicy, problemem chorych są zaparcia. W tej sytuacji nie należy stosować diety wysokobłonnikowej, ponieważ może ona spowodować podrażnienie błony śluzowej jelit.

Dobrym początkiem postępowania dietetycznego w takiej sytuacji będzie odpowiednie nawodnienie (1,5-2 l wody niegazowanej dziennie) oraz włączenie do diety produktów i płynów o działaniu przeczyszczającym. Należą do nich między innymi ciepłe kompoty, najlepiej ze śliwek suszonych, które można też zjeść po wypiciu naparu, a także ciepłe soki owocowe (mogą być rozcieńczone z wodą), sok pomidorowy oraz sok z kiszonej kapusty lub kiszonych ogórków. Zamiast mocnych naparów z czarnej herbaty zaleca się picie herbaty zielonej, owocowej lub naparów z kopru włoskiego i rumianku, a także kleiku z siemienia lnianego. Działanie przeczyszczające ma również naturalna kawa, ale przed jej spożyciem należy ustalić czy nie ma innych przeciwwskazań do jej spożycia. W przypadku chorych zmagających się z zaparciami ciepłe napoje można pić z dodatkiem słodzików pochodzenia naturalnego, ponieważ cukier z brzozy (ksylitol) ma właściwości przeczyszczające.

W diecie chorego z zaparciami, w trakcie radioterapii w obszarze jamy brzusznej i miednicy, należy również uwzględnić naturalne, fermentowane produkty mleczne. Są one źródłem probiotyków, które zasiedlają jelito grube i w ten sposób poprawiają jego perystaltykę. Niezalecane są produkty o działaniu zapierającym (szczególnie te z diety BRAT oraz produkty wzdymające).Warto rozważyć też włączenie aktywności fizycznej, która pomoże w uregulowaniu motoryki jelit. Należy jednak pamiętać, aby była ona dostosowana do kondycji i możliwości chorego.

Dieta chorych w trakcie radioterapii wymaga modyfikacji wynikających ze skutków ubocznych leczenia oraz dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Zazwyczaj nie jest możliwe stosowanie się do zasad zdrowego żywienia i spożywanie diety wysokobłonnikowej, bogatej w surowe warzywa i owoce oraz produkty pełnoziarniste. Z tego powodu przed rozpoczęciem leczenia dobrze jest zgłosić się do specjalisty w celu indywidualnego omówienia zaleceń dietetycznych na czas terapii.

Piśmiennictwo:

Kłęk S., Jankowski M., Kruszewski W.J. et al.: Clinical Nutrition in Oncology: Polish Recommendations. Oncol. Clin. Pract. 2015, 11: 172–188.
Muscaritoli M., Arends J., Bachmann P. et al.: ESPEN practical guideline: Clinical Nutrition in cancer. Clin. Nutr. 2021, 40(5): 2898–2913.
Kłęk S. i wsp.: Standardy Żywienia dojelitowego i pozajelitowego. POLSPEN. Scientifica, Kraków, 2019.
Prevention and Survival. Summary of Global Evidence on Diet, Weight, Physical Activity & What Increases or Decreases Your Risk of Cancer: World Cancer Research Fund International. Continuous Update Project: Cancer, April 2016 edition, http://www.uece.br/nutrindowp/wp-content/uploads/sites/82/2021/07/Dieta-e-C%C3%A2ncer-CUP-Summary-Report-2016.pdf.
Kłęk S.: Leczenie żywieniowe w onkologii. Współczesne podejście, PZWL, Warszawa, 2020.
Jankowski M., Kłęk S. (red.).: Terapia żywieniowa u chorych operowanych z powodu nowotworów złośliwych. Biblioteka Chirurga Onkologa, tom 15, Via Medica, Warszawa, 2020.
Brzegowy M., Maciejewska-Cebulak M., Turek K.: Nie daj się rakowi! Wsparcie żywieniowe w chorobie nowotworowej. Wydawnictwo M, Kraków, 2018.

Dieta w trakcie radioterapii nowotworów okolicy głowy i szyi

Autor dr n. med. Magdalena Jodkiewicz | 31.05.2022 | Nowotwory

Na czym polega radioterapia?

Napromienianie jest metodą leczenia miejscowego, stosowaną zarówno na ognisko pierwotne, jak i przerzuty w węzłach chłonnych czy kościach. Sam zabieg jest krótki i trwa najczęściej kilkanaście minut, ale zazwyczaj wymaga wielu powtórzeń (nawet kilkudziesięciu). Zalecona dawka napromieniania nie może być podana jednorazowo. Zabieg musi być frakcjonowany, czyli podzielony na mniejsze dawki. Podczas radioterapii organizm nie kumuluje dawki promieniowania, ale po pierwszych 2-3 tygodniach mogą pojawić się skutki uboczne w postaci odczynu popromiennego. Nasila się on wraz z trwającym leczeniem i często utrzymuje się do kilku tygodni po jego zakończeniu. Tkanki, które są wyjątkowo wrażliwe na napromienianie, to przede wszystkim: skóra, błona śluzowa jamy ustnej, gardła i krtani, jelita oraz płuca. Ze względu na duże ryzyko skutków ubocznych radioterapii istotne jest wsparcie żywieniowe już na początku leczenia. Pomoc dietetyczna jest szczególnie ważna m.in. w przypadku napromieniania nowotworów głowy i szyi.

Zalecenia dietetyczne w trakcie radioterapii okolicy głowy i szyi

Konsekwencją radioterapii okolicy głowy i szyi jest popromienny odczyn śluzówek i napromienianej skóry, co powoduje trudności i ból przy przełykaniu (dysfagia) oraz suchość w jamie ustnej (kserostomia). Dolegliwości te wpływają na zaburzenia smaku i utratę apetytu, co przyczynia się do ograniczania spożywanych posiłków i w konsekwencji może prowadzić do niedożywienia. Z tego powodu, aby zminimalizować powstawanie działań niepożądanych oraz nie podrażniać już uszkodzonej błony śluzowej jamy ustnej, chorym leczonym tą metodą zaleca się eliminację z diety:

- posiłków pikantnych, z dodatkiem ostrych przypraw (np. ostrej papryki, chili, pieprzu)
- posiłków kwaśnych, także tych zawierających kwasy owocowe
- posiłków gorących
- produktów twardych i chrupkich, takich jak krakersy, paluszki czy pieczywo chrupkie
- produktów panierowanych, smażonych i grillowanych z dodatkiem tłuszczu
- produktów marynowanych w occie, kiszonych oraz wędzonych
- surowych warzyw i owoców, z wyjątkiem banana i mango (owoce te nie są bardzo kwaśne, zazwyczaj są miękkie i łagodne w smaku, jednak decyzję o ich włączeniu do diety trzeba podejmować indywidualnie, w zależności od tolerancji wybranej żywności)
- pełnoziarnistych produktów zbożowych

Zalecana dieta powinna być lekkostrawna i wysokobiałkowa. Istotne jest odpowiednie nawadnianie, czyli ok. 1,5-2l niesłodzonych płynów takich jak woda mineralna niegazowana, czarna herbata, napar z lipy, nagietka czy melisy.

W praktyce pacjentom poddawanym radioterapii w obszarze głowy i szyi zaleca się spożywanie 6-8 mniejszych objętościowo posiłków.

Warzywa najlepiej spożywać w formie gotowanej. Dobrze tolerowane są: marchew, dynia, cukinia, kabaczki, buraki, korzeń pietruszki, ziemniaki, bataty, szpinak, kalafior, brokuł. Źle tolerowane są zazwyczaj: pomidory, surowa papryka, oliwki, kapary ponieważ mogą nasilać pieczenie i ból w jamie ustnej.

Działanie podrażniające błonę śluzową mogą mieć też produkty zbożowe pełnoziarniste, dlatego chorzy w trakcie radioterapii okolicy głowy i szyi powinni spożywać oczyszczone produkty zbożowe, takie jak pieczywo pszenne, biały ryż, drobne kasze i płatki oraz makarony pszenne ugotowane na miękko.

Płatki i kasze można rozmaczać i również należy gotować na miękko. Można też zmiksować je z posiłkiem. Podobnie pieczywo, które można namaczać w rosole lub mleku. W diecie należy ograniczyć produkty bogate w cukry proste, takie jak słodycze, słodkie napoje, dżemy, miód, dosładzany nabiał, ponieważ zwiększają one ryzyko rozwoju próchnicy.

Do każdego posiłku należy włączać produkty będące źródłem pełnowartościowego i dobrze przyswajalnego białka. Należą do nich chude i półtłuste gatunki mięsa, jaja, tłuste i chude gatunki ryb, galarety na żelatynie z dodatkiem mięs, jaj czy ryb, a także pełnotłuste mleko i fermentowane produkty mleczne, za wyjątkiem sera topionego i pleśniowego. Mięso i ryby powinny być ugotowane na miękko, najlepiej z dodatkiem śmietanki, sosów czy oleju/oliwy.

Ze względu na duże ryzyko utraty masy ciała w trakcie radioterapii okolicy głowy i szyi chorym rekomenduje się włączenie do diety naturalnych produktów spożywczych o dużej gęstości energetycznej. Zwiększy to wartość kaloryczną posiłku przy jego niezmienionej wielkości.

Do takich produktów należą: masło, śmietanka, oleje roślinne (najlepiej olej rzepakowy, olej lniany, oliwa z oliwek), awokado, zmiksowane orzechy, mleko kokosowe, żółtko jajka, tarty żółty ser itp. Kaloryczność posiłków można też zwiększyć poprzez ich zagęszczanie mąką pszenną, kokosową i ziemniaczaną, a także płatkami zbożowymi (błyskawicznymi) i kaszką manną.

Konsystencja diety

Zalecenia żywieniowe dla chorych w trakcie radioterapii głowy i szyi z trudnościami i bólem przy przełykaniu powinny uwzględniać nie tylko rodzaj produktów, ale także konsystencję diety. Jej zmiana ma na celu zminimalizowanie dolegliwości, poprawienie komfortu jedzenia oraz zapewnienie bezpiecznego połykania. Konsystencję diety dostosowuje się do stopnia nasilenia dysfagii. Zazwyczaj rozpoczyna się od diety miękkiej, następnie przecieranej (bardzo gęstej), zmiksowanej (umiarkowanie gęstej), aż do płynnej.
W praktyce u chorych borykających się z zapaleniem jamy ustnej po radioterapii proponuje się spożywanie: zmiksowanych zup mięsno-warzywnych i mlecznych, zup typu krem z warzyw, biszkoptów namoczonych w mleku, pełnotłustego nabiału (serki homogenizowane, jogurty, kefiry, maślanki, zsiadłe mleko, twaróg zmiksowany ze śmietanką itp.), budyniu, kisielu, galaretek oraz koktajli mleczno-owocowych (najlepiej z owoców łagodnych np. mango, banan). Zaleca się również spożywanie jajecznicy na parze, jajek na miękko, past jajecznych oraz puree z warzyw lub łagodnych w smaku owoców (bez pestek). Posiłki zmiksowane nie muszą być mdłe i niesmaczne, a sama konsystencja umożliwia „przemycenie” produktów o dużej wartości odżywczej.

Bezpieczne przełykanie

W przypadku zapalenia jamy ustnej będącej skutkiem radioterapii okolicy głowy i szyi nie poleca się spożywania produktów, które mogą zwiększać ryzyko zakrztuszenia się. Należą do nich produkty o mieszanej konsystencji takie jak: zupa z grzankami, produkty włókniste i łykowate, których przykładem może być ananas, mięso wołowe w kawałku czy fasolka szparagowa. Problematyczne mogą też być produkty suche np. krakersy i sucharki, a także produkty okrągłe lub podłużne, których przykładem mogą być winogrona oraz produkty wiotkie typu liść sałaty czy plaster ogórka. Częstą przyczyną zakrztuszenia mogą być również produkty sypkie takie jak: zioła suszone, kakao i cukier puder (szczególnie jeśli używane są w formie posypki na posiłku).

Suchość w jamie ustnej

Suchość w jamie ustnej, będąca skutkiem ubocznym radioterapii, jest spowodowana uszkodzeniem gruczołów ślinowych. Brak śliny utrudnia jedzenie, nasila ból podczas przełykania i zwiększa ryzyko rozwoju próchnicy. Przy kserostomii przeciwwskazane jest picie płynów, które wysuszają i działają drażniąco na błonę śluzową jamy ustnej oraz zmniejszają produkcję śliny. Do takich płynów należą mocne napary z kawy i herbaty oraz napoje gazowane. Podobnie jak przy zapaleniu jamy ustnej chorym rekomenduje się w tym wypadku stosowanie diet miękkich z dodatkiem sosów, a niekiedy płynnych. Należy unikać suchej żywności (wafle, chrupki itp.). Dodatkowo w celu zmniejszenia uczucia suchości w jamie ustnej zaleca się płukanie jamy ustnej naparami z nagietka, ssanie kostek lodu
i kwaśnych cukierków bez cukru oraz żucie gumy. Aby złagodzić występujące dolegliwości można spożywać kleik z siemienia lnianego. W przypadku braku poprawy po stosowaniu naturalnych metod można skorzystać z farmaceutycznych preparatów sztucznej śliny, które są dostępne w aptekach bez recepty.

Radioterapia w obszarze głowy i szyi bardzo szybko powoduje problemy z przyjmowaniem posiłków. Ze względu na to, w celu zapobiegania niedożywieniu, konieczne jest zastosowanie się do zaleceń dietetycznych już na początku leczenia i ewentualne modyfikowanie diety uwzględniające stopień zaburzeń połykania.

Piśmiennictwo:

Kłęk S., Jankowski M., Kruszewski W.J. et al.: Clinical Nutrition in Oncology: Polish Recommendations. Oncol. Clin. Pract. 2015, 11: 172–188.
Kawecki A., Nawrocki S. (red.): Nowotwory nabłonkowe narządów głowy i szyi. Zalecenia postępowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach złośliwych, 2014, online: http://onkologia.zalecenia.med.pl/pdf/zalecenia_PTOK_tom1_01_Nowotwory_nablonkowe_glowy_i_szyi_20140807.pdf.
Muscaritoli M., Arends J., Bachmann P. et al.: ESPEN practical guideline: Clinical Nutrition in cancer. Clin. Nutr. 2021, 40(5): 2898–2913.
Kłęk S. i wsp.: Standardy Żywienia dojelitowego i pozajelitowego. POLSPEN, Scientifica, Kraków, 2019.
World Cancer Research Fund International. Continuous Update Project: Cancer Prevention and Survival Summary of Global Evidence on Diet, Weight, Physical Activity & What Increases or Decreases Your Risk of Cancer, 2016, online: http://www.uece.br/nutrindowp/wp-content/uploads/sites/82/2021/07/Dieta-e-C%C3%A2ncer-CUP-Summary-Report-2016.pdf.
Kłęk S.: Leczenie żywieniowe w onkologii. Współczesne podejście, PZWL, Warszawa, 2020.
Sroussi H., Epstein J., Bensadoun R. et al.: Common oral complications of head and neck cancer radiation therapy: mucositis, infections, saliva change, fibrosis, sensory dysfunctions, dental caries, periodontal disease, and osteoradionecrosis. Cancer Med. 2017, 6(12): 2918–2931.
Greco E., Simic T., Ringash J. et al.: Dysphagia Treatment for Patients With Head and Neck Cancer Undergoing Radiation Therapy: A Meta-analysis Review. Int. J. Radiat. Oncol. Biol. Phys. 2018, 10 (2): 421–444.
Dirix P., Nuyts S., Van den Bogaert W.: Radiation-induced xerostomia in patients with head and neck cancer: a literature review. Cancer 2006, 107(11): 2525–34.
Jankowski M., Kłęk S. (red.): Terapia żywieniowa u chorych operowanych z powodu nowotworów złośliwych. Biblioteka Chirurga Onkologa, Tom 15, Via Medica, Warszawa, 2020.
Brzegowy M., Maciejewska-Cebulak M., Turek K.: Nie daj się rakowi! Wsparcie żywieniowe w chorobie nowotworowej, Wydawnictwo M, Kraków, 2018.

Żywienie w chorobach nowotworowych

Autor dr n. med. Magdalena Jodkiewicz | 9.03.2022 | Nowotwory

Niedożywienie w onkologii

Terapia onkologiczna może przyczyniać się do ograniczenia spożywania posiłków, zaburzeń wchłaniania i/lub metabolizmu, co znacząco wpływa na odżywianie w chorobie nowotworowej. Żywienie w chorobie nowotworowej jest bardzo ważne gdyż wpływa na przebieg leczenia. Niedożywienie u chorych onkologicznych zwiększa ilość powikłań, wydłuża czas hospitalizacji, a w zaawansowanym stadium może spowodować odstąpienie od leczenia lub odroczenie terapii do czasu poprawy ogólnego stanu chorego. Szacuje się, że objawy niedożywienia mogą dotyczyć nawet 30 – 85% chorych, a najbardziej narażone są osoby z rozpoznaniem raka przełyku, żołądka, trzustki, a także nowotworów głowy i szyi oraz płuc. Nadmierna i niezamierzona utrata masy ciała związana z zaburzeniami odżywiania i niedożywieniem może prowadzić do rozwoju kacheksji nowotworowej (wyniszczenia), która tylko w niewielkim stopniu odpowiada na metody wsparcia żywieniowego.

Dieta w walce z rakiem – zalecenia. Co jeść w chorobie nowotworowej?

Poradnictwo dietetyczne u chorych onkologicznych jest najprostszą i najtańszą metodą na poprawę i utrzymanie prawidłowego stanu odżywienia. Korzystanie z takiej formy wsparcia zaleca się na każdym etapie leczenia, tj. od rozpoznania choroby, przez okres aktywnego leczenia, a także dla chorych paliatywnych oraz dla osób po zakończonym leczeniu onkologicznym, jako forma profilaktyki wtórnej. Właściwe wsparcie, które zapewnia dieta jest integralną częścią leczenia systemowego i zyskuje coraz więcej zwolenników w środowisku medycznym oraz instytucjach i towarzystwach naukowych. Zgodnie ze standardami leczenia żywieniowego pacjentów onkologicznych przygotowanymi przez ESPEN (Europejskie Towarzystwo Żywienia Klinicznego i Metabolizmu) poradnictwo dietetyczne ma najwyższy stopień wiarygodności „A” wg medycyny opartej na faktach (EBM ang. evidence based medicine).

Niezbędnym elementem konsultacji dietetycznej jest ocena stanu odżywienia, która powinna być przeprowadzona na podstawie dokładnego wywiadu żywieniowego. Następnie należy ustalić zapotrzebowanie na energię oraz poszczególne składniki odżywcze. Zgodnie z najnowszymi zaleceniami ESPEN z 2021 roku u chorych onkologicznych zaleca się, aby dobowa podaż energii wynosiła 25-30 kcal/kg aktualnej masy ciała/dobę, a podaż białka 1-1,5g/kg aktualnej masy ciała/dobę. Tłuszcz powinien stanowić nawet do 50% energii, co jest znacznie wyższym udziałem w diecie niż zaleca się u osób zdrowych. W przypadku chorych wyniszczonych wartości te mogą wzrastać. U chorych z nadwagą i otyłością zapotrzebowanie wylicza się na podstawie należnej masy ciała. Zapotrzebowanie chorych onkologicznych na mikroskładniki nie różni się od zapotrzebowania osób zdrowych i określane jest na podstawie zalecanego dziennego spożycia (RDA, ang. recommended dietary allowances). Zalecana ilość wody u osób, których masa ciała nie przekracza 70 kg, to 30-40ml/kg masy ciała/dobę. U ciężko chorych podaż wody powinna być ustalana na podstawie dobowego bilansu płynów.

Personalizacja diety

Dieta onkologiczna nie jest taka sama dla każdej osoby.

Zalecenia żywieniowe powinny być dostosowane indywidualnie, biorąc pod uwagę stan odżywienia, lokalizację i stopień zaawansowania nowotworu oraz dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego i choroby towarzyszące.

Jadłospis w chorobie nowotworowej powinien uwzględniać preferencje żywieniowe chorego oraz możliwości spożycia.

Dietoterapia ma na celu zapobieganie niedożywieniu oraz zminimalizowanie odczuwania skutków ubocznych leczenia,

do których należą przede wszystkim nudności, wymioty, brak apetytu, jadłowstręt, biegunka, zaparcia, zmiany smaku, zapalenia błony śluzowej przewodu pokarmowego, pleśniawki, zwężenie przełyku. Część z tych dolegliwości może nasilać dysfagię (zaburzenia połykania), a niektóre nawet uniemożliwić doustne przyjmowanie posiłków. Bardzo często zalecenia dietetyczne dla chorych onkologicznych, w celu odciążenia przewodu pokarmowego, ułatwienia trawienia i wchłaniania składników odżywczych, oparte są na diecie łatwostrawnej. Do głównych zasad tej diety należy eliminacja potraw smażonych, większości surowych warzyw i owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych oraz produktów tłustych i wzdymających. W trakcie leczenia onkologicznego częstą koniecznością jest wzmacnianie diety produktami o wysokiej gęstości energetycznej. Należą do nich przede wszystkim łatwostrawne tłuszcze takie jak masło, słodka śmietanka, a także żółtko jajka, oleje roślinne oraz zmielone orzechy i migdały.

Produkty specjalnego przeznaczenia medycznego

W przypadku kiedy zapotrzebowanie energetyczne nie może być pokryte samą dietą kuchenną, potrzebne jest wsparcie produktami specjalnego przeznaczenia medycznego FSMP (ang. food for special medical purposes). Preparaty te są skoncentrowanym źródłem energii i składników odżywczych w małej objętości, mają różne formy (np. płynne lub proszek do rozpuszczenia w wodzie lub jedzeniu) oraz są dostępne bez recepty. Właściwy dobór preparatu powinien uwzględniać stan kliniczny chorego oraz choroby towarzyszące. Źle dobrany preparat może wywołać skutki uboczne np. w postaci biegunki, czy nudności i wymiotów. Przyczyną dolegliwości może też być nieprawidłowy sposób przyjmowania preparatu np. w sytuacji kiedy preparat jest wypity szybko lub jest zbyt zimny.

Poradnictwo dietetyczne jest ważnym elementem w procesie leczenia onkologicznego. Może przyczyniać się do poprawy stanu ogólnego i zmniejszenia ilości powikłań, a tym samym poprawiać jakość życia chorych. Każdy chory powinien mieć możliwość skorzystania z takiej porady już na początku leczenia, a następnie być monitorowany przez cały jego okres.

Piśmiennictwo

Muscaritoli M., Arends J., Bachmann P. et al.: ESPEN practical guideline: Clinical Nutrition in cancer. Clin. Nutr. 2021, 40(5): 2898–2913.
Kłęk S.: Leczenie żywieniowe w onkologii. Współczesne podejście., PZWL, 2020.
Kłęk S. i wsp.: Standardy Żywienia dojelitowego i pozajelitowego. POLSPEN Scientifica, Kraków, 2019.
World Cancer Research Found International. Continous Update Project: Cancer Prevention and Survival Summary of Global Evidence on Diet, Weight, Physical Activity & What Increases or Decreases Your Risk of Cancer, 2016.
Kłęk S., Jankowski M., Kruszewski W.J. i wsp.: Clinical Nutrition in Oncology: Polish Recommendations. Oncol. Clin. Pract. 2015, 11: 172–188.