Ryzyko zachorowania na żółciową kamicę cholesterolową zależy od nas samych, od naszego nieprawidłowego trybu życia i odżywiania. Jak ważne w etiopatogenezie (powstawaniu i przyczynach) kamicy żółciowej jest prawidłowe żywienie, dostosowane do rzeczywistych potrzeb organizmu, świadczy fakt, że złogi cholesterolowe powstają nie tylko u osób otyłych, ale również u osób gwałtownie odchudzających się. Diety niskokaloryczne, prowadzące do gwałtownej redukcji masy ciała, zwłaszcza osób otyłych, mogą prowadzić do występowania kamicy żółciowej, na skutek upośledzenia obkurczania się pęcherzyka żółciowego spowodowanego zmniejszonym wydzielaniem cholecystokininy, w wyniku czego dochodzi do przedłużonego zastoju żółci w pęcherzyku.

Dowiedz się więcej:
Żółciowa kamica cholesterolowa – cz. 1. Znaczenie żywienia w powstawaniu tej choroby
Żółciowa kamica cholesterolowa – cz. 2. Czynniki ryzyka

Zjawisko to może być neutralizowane przez uzupełnienie składu posiłków niewielką ilością tłuszczów, co wynika z faktu, że uwalnianie cholecystokininy osiąga szczyt po spożyciu posiłku bogatego w tłuszcze. Uwzględnienie tego czynnika jest szczególnie ważne, ponieważ w publikacjach naukowych udokumentowano powstawanie kamieni żółciowych u osób otyłych, u których redukcja masy ciała przekracza 3 kg tygodniowo.

Schorzenia metaboliczne, których można uniknąć

Pamiętać należy również, że istnieją sprzyjające powstawaniu złogów schorzenia metaboliczne, których przy prawidłowym trybie życia i odżywiania można by uniknąć. U osób otyłych występują zaburzenia gospodarki węglowodanowej, do jawnej cukrzycy włącznie. Źle kontrolowane zaburzenia gospodarki węglowodanowej spowodowane nieprzestrzeganiem ustalonej diety, spożywaniem pokarmów wysokokalorycznych, zawierających cukry proste lub nadmierne ilości węglowodanów złożonych, powodują okresowo znaczną hiperglikemię (wzrost poziomu cukru ponad stan prawidłowy). Hiperglikemia zmniejsza zaś siłę skurczu pęcherzyka żółciowego i uwalnianie z niego żółci mimo prawidłowego wydzielania cholecystokininy, czyli hormonu, który pobudza skurcze pęcherzyka. W efekcie dochodzi do zalegania żółci w pęcherzyku, ponieważ jego opróżnienie się w czasie posiłku jest ograniczone. Zmniejsza się pula soli żółciowych w krążeniu wątrobowo-jelitowym kwasów żółciowych. Żółć jest przez to bardziej wysycona cholesterolem i łatwiej dochodzi do wytrącania mikrokryształków cholesterolu oraz ich sedymentacji, a więc do powstaniu złogu.

Na większość czynników ryzyka kamicy żółciowej nie mamy wpływu, ale nasilenie częstości występowania kamicy spowodowane jest wadliwym odżywianiem się. U pacjentów z nadwagą i otyłością następuje przyspieszone opróżnianie się żołądka. Pokarmy szybciej dostają się do dwunastnicy i jelita cienkiego, gdzie stymulują uwalnianie się cholecystokininy – hormonu obkurczającego pęcherzyk żółciowy. Zwiększa on swoją objętość przez rozciągnięcie ścian. Duże jego powiększenie może być odpowiedzialne za napad bólowy. Błędy żywieniowe u osób z kamicą polegają na zbyt dużym spożyciu kalorii w stosunku do rzeczywistego zapotrzebowania na energię.

Wybierajmy zdrową dietę

Wywiady żywieniowe wyraźnie sugerują, iż większość pacjentów nie zaspokaja głodu, lecz próbuje zapewnić uczucie sytości.  U osób z kamicą żółciową obserwuje się wybitnie złe zbilansowanie składników odżywczych w diecie. Przede wszystkim wysokie stężenie tłuszczów dostarczające średnio ok. 44% energii dziennej, a stosunkowo niskie spożycie białka. Z badań wynika, że jest to przede wszystkim tłuszcz z mięsa i produktów mięsnych. Pacjenci z kamicą jedzą znacznie więcej potraw zawierających tłuszcz zwierzęcy (kiełbasy, boczek itp.), mleko pełne, sery, jaja, przekąski typu chrupki, chipsy  a także znaczną ilość słodyczy o dużej zawartości tłuszczu – ciasta, ciasteczka, czekolady. Spożywane białko to najczęściej mięso i jaja. Stosunkowo mało białka zwierzęcego pochodzi z ryb i drobiu a spożywanie jogurtów i kefirów należy do rzadkości. Mało jest także w diecie białka roślinnego. Kobiety pracujące zawodowo nie mają czasu na przygotowywanie posiłków, w skład których wchodziłaby fasola, groch, soja, soczewica, zaś kobiety po 55 roku życia nie są do tego rodzaju produktów przyzwyczajone, albowiem inny model żywienia wyniosły z domu.

Zarówno kobiety, jak i mężczyźni z kamicą żółciową wykazują małą aktywność fizyczną. Zauważa się także nieprawidłowy rozkład posiłków w ciągu dnia. Wśród osób z kamicą pracujących zawodowo (zarówno mężczyzn, jak i kobiet) sporadycznie zdarza się, aby posiłki były spożywane 3 razy dziennie, a prawie nigdy nie zdarza się, aby dzienna racja pokarmowa była rozłożona na 4-5 posiłków. Najczęściej występuje spożywanie tej samej objętości pokarmu w ciągu 1-2 posiłków, często najbardziej obfitego w godzinach wieczornych. Również osoby nie pracujące zawodowo nie potrafiły zmienić swoich nawyków, a uczucie głodu występujące w ciągu dnia zaspokajają produktami takimi jak słodycze i chipsy.

Jednym z podstawowych warunków jest także przestrzeganie zasad higieny żywienia. Posiłki powinny być spożywane w spokoju, i powoli. Zaleca się spożywanie posiłków w małych ilościach, a częściej, 4-5 razy dziennie. Posiłek jest bodźcem, pod wpływem którego pęcherzyk żółciowy obkurcza się i jeśli jest obfity, to ilość żółci, która dostaje się z nim do przewodu pokarmowego, może być niewystarczająca do prawidłowego trawienia zawartych w nim tłuszczów. Potrawy powinny być lekkostrawne. Trzeba tak dobierać produkty spożywcze i stosować takie techniki kulinarne, które czynią je łatwiej strawnymi.

Więcej błonnika w diecie

Dieta powinna zawierać pokarmy bogate w błonnik, a więc warzywa i owoce, zwłaszcza pestkowe, powinna być wzbogacona w otręby pszenne, kiełki, zarodki roślinne, albowiem wpływają one na poprawę perystaltyki przewodu pokarmowego, w tym także pęcherzyka żółciowego, i w pewnym stopniu modyfikują skład żółci, a nawet, przy wieloletnim stosowaniu, mogą mieć działanie litolityczne (rozpuszczające złogi).

Pamiętać należy również o tym, by pokarmy były świeże, posiłki nie przechowywane przez kilka dni w lodówce, a mięso nie było kilkakrotnie odmrażane i zamrażane. Przestrzeganie tych zasad prawidłowego żywienia pozwoli wpłynąć na utrzymanie właściwego metabolizmu kwasów żółciowych i cholesterolu i uniknąć pojawienia się dolegliwości u osób z obecnymi już złogami w pęcherzyku żółciowym .

Dowiedz się więcej: Żółciowa kamica cholesterolowa – cz. 1. Znaczenie żywienia w powstawaniu tej choroby

Patomechanizmy prowadzące do powstawania złogów cholesterolowych są dobrze poznane. Poznanie kaskady (złożonego procesu) krystalizacji cholesterolu pozwala zrozumieć powstawanie i przyczyny tej choroby i szukać coraz bardziej skutecznych metod leczenia. Usuwając pęcherzyk żółciowy ze złogami, usuwamy skutek zaburzeń metabolizmu kwasów żółciowych i cholesterolu, nie zaś samą chorobę. Ciągle bowiem nie zostało wyjaśnione, dlaczego u jednych osób dochodzi do powstania w wątrobie żółci litogennej (o zbyt dużej zawartości cholesterolu), a u drugich nie, oraz co przyspiesza proces krystalizacji cholesterolu.

Kamica żółciowa – choroba wieku średniego

Dlatego tak duże znaczenie przypisuje się poznaniu czynników usposabiających do powstawania żółci litogennej, tworzenia się złogów w pęcherzyku żółciowym – czynników ryzyka kamicy, zwłaszcza tych, które można eliminować. Na ryzyko kamicy żółciowej narażone są dużej mierze kobiety. Do czynników ryzyka zalicza się także: wiek, sposób odżywiania się, otyłość, dyslipidemię, cukrzycę.

Wiek średni i początek starzenia się organizmu to okres, w którym dołączenie się jeszcze innych czynników zwiększa ryzyko powstania kamicy cholesterolowej. U dzieci i osób przed 20 rokiem życia kamica występuje rzadko. Częstość zachorowań szybko zwiększa się po 35 roku życia, szczególnie wśród kobiet, i osiąga maksimum w piątej i szóstej dekadzie życia. Wydaje się jednak, że po 70 roku życia kamica żółciowa występuje jednakowo często u osób obu płci. Niektóre doniesienia oparte na badaniach autopsyjnych sugerują, że połowa osób po 75 roku życia (niezależnie od płci) ma złogi w pęcherzyku żółciowym. Za korelację między zapadalnością na kamicę żółciową a wiekiem odpowiada wzrastające z upływem lat nasycenie żółci cholesterolem, czemu towarzyszy zmniejszenie syntezy kwasów żółciowych.

Kamica żółciowa – częściej chorują kobiety

Uznanym czynnikiem ryzyka, potwierdzonym dla wielu grup etnicznych, jest płeć. Kobiety chorują 2-3 razy częściej niż mężczyźni, szczególnie zaś te, które wielokrotnie rodziły. Jak się wydaje, ta różnica wynika z wpływu hormonów płciowych, a zwłaszcza progesteronu na zwiększenie wydzielania cholesterolu do żółci oraz na motorykę pęcherzyka żółciowego, powodując zaleganie w nim żółci. Wpływa to na powstawanie żółci litogennej, sprzyjającej tworzeniu się złogów cholesterolowych. Kobiety podlegają działaniu hormonów w fazach cyklu miesięcznego, w czasie stosowania doustnej antykoncepcji, w drugim i trzecim trymestrze ciąży a także w czasie stosowania hormonalnej terapii zastępczej w okresie postmenopauzalnym. Jak wynika z wieloletnich badań prowadzonych wśród kobiet w Szwecji, antykoncepcja hormonalna, zwłaszcza stosowana krótko i nieregularnie, a rozpoczęta wcześnie, w 14-19 roku życia, wybitnie zwiększa ryzyko wystąpienia kamicy żółciowej u tych kobiet w czwartej i piątej dekadzie życia.

Kamica żółciowa – uwarunkowania genetyczne

Wiele prac naukowych sugeruje możliwość występowania uwarunkowań genetycznych (dziedzicznej skłonności) do występowania kamicy żółciowej, co mają potwierdzać obserwacje częstszej zapadalności na kamicę wśród bliskich krewnych pacjentów z tą chorobą. Przykładem dziedziczenia w obrębie grupy etnicznej skłonności do występowania kamicy żółciowej są kobiety ze szczepu Pima, żyjącego w Ameryce Północnej, u których  hepatocyty syntetyzują cholesterol w nadmiarze – po 30 roku życia 70% kobiet z tego szczepu ma kamicę żółciową.

Kamica żółciowa – inne czynniki ryzyka

Wśród czynników sprzyjających powstawaniu żółci litogennej wymienia się obniżenie puli kwasów żółciowych. Może być to skutek przerwania ich krążenia wątrobowo-jelitowego z powodu upośledzenia ich wchłaniania lub zwiększonej utraty. Zjawisko to obserwuje się w chorobie Crohna, po resekcji odcinkowej jelita krętego zwłaszcza jelita końcowego, w czasie przewlekłej terapii cholestyraminą, u osób z zespołem złego wchłaniania w przebiegu różnych chorób organicznych jelit. Także pacjenci po wagotomii (zabiegu przecięcia włókien nerwu błędnego), zwłaszcza pniowej; długo żywieni parenteralnie (pozajelitowo); po urazach kręgosłupa, których skutkiem są porażenia – częściej mają kamicę pęcherzyka żółciowego. Nie stwierdza się u nich najczęściej przesycenia żółci cholesterolem, natomiast występują zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego, co manifestuje się także zmniejszeniem sprawności i siły skurczu pęcherzyka żółciowego. W efekcie daje to upośledzenie jego opróżniania się i zaleganie żółci. Pacjenci z marskością wątroby, bez względu na jej etiologię, dwukrotnie częściej mają złogi w pęcherzyku żółciowym, natomiast u chorych z pierwotną żółciową marskością wątroby kamica żółciowa występuje trzykrotnie częściej.

Kamica żółciowa – czynniki, na które mamy wpływ

Spośród wielu czynników wpływających na powstawanie kamicy żółciowej należy zwrócić uwagę na te, na które zależą od pacjenta, a leczący go lekarz powinien mu je uświadomić. Jest to otyłość, sposób odżywiania się oraz prawidłowe leczenie współistniejących chorób metabolicznych – dyslipidemii, cukrzycy. Obserwacje kliniczne wykazują, że kamica żółciowa częściej występuje u osób otyłych, zwłaszcza jeśli jest to otyłość wieloletnia, występująca już w młodości.  Istotnym elementem jest też rozmieszczenie tkanki tłuszczowej – ryzyko zachorowalności na kamicę żółciową wzrasta przy otyłości brzusznej czyli wisceralnej. Częste występowanie kamicy żółciowej u kobiet otyłych wiąże się z równoczesnym działaniem kilku czynników: otyłości i wpływu hormonów płciowych.

 Jak więc widzimy, jest wiele czynników, które mogą wywierać wpływ na powstawanie złogów w pęcherzyku żółciowym lub sprzyjać ujawnieniu się tego schorzenia. Na ile są one rzeczywiście czynnikami związanymi z mechanizmami prowadzącymi do powstania żółci litogennej, czynnikami sprzyjającymi formowaniu się złogów cholesterolowych, jest to w dalszym ciągu przedmiot licznych analiz.

Rozwój ekonomiczny w Japonii w ciągu ostatnich 50 lat spowodował wzrost zachorowalności na kamicę z 2,8% do 6,7% całej populacji, podczas gdy niektóre szczepy w Afryce nie zapadają na tę chorobę.

Na podstawie badań retrospektywnych (analiza dostępnych danych medycznych z przeszłości) oceniano rozpowszechnienie kamicy żółciowej wśród mieszkańców Meksyku w latach 1953-1988, a także zachorowalność na kamicę wśród Amerykanów pochodzących z Meksyku. Okazało się, że w latach 50. kamica żółciowa występowała u 12,2% populacji meksykańskiej, w latach 80., gdy poziom życia ludności poprawił się, kamica występowała u 15,8%, a wśród Meksykanów mieszkających kilkadziesiąt lat w Stanach Zjednoczonych 23,3% chorowało na kamicę żółciową.

Kamica żółciowa – im więcej kalorii, tym większe ryzyko

Istnieje prosta zależność między ilością spożywanych kalorii, a skłonnością do tworzenia się złogów cholesterolowych w pęcherzyku żółciowym, czyli kamicy. Im obfitsze i bardziej kaloryczne posiłki, tym większe prawdopodobieństwo wytworzenia się kamicy. Spożywanie w nadmiernej ilości takich pokarmów, jak np. cukry proste, czekolada, miody, lub w zbyt małej ilości nienasyconych kwasów tłuszczowych, olejów roślinnych, oliwy powoduje zmniejszenie ilości jednego ze składników żółci – lecytyny, a jej niedobór wpływa na przesycenie żółci cholesterolem.

Zawarte w naszej diecie produkty, coraz bardziej oczyszczone, pozbawione błonnika pokarmowego, wpływają na upośledzenie perystaltyki przewodu pokarmowego, upośledzają prawidłowe ruchy robaczkowe jelit i utrudniają sprawne przechodzenie zawartości jelitowej, co sprzyja nadmiernemu rozwojowi flory bakteryjnej w jelicie. Dieta uboga w błonnik pokarmowy upośledza także sprawne obkurczanie się pęcherzyka żółciowego powodując zaleganie w nim żółci.

Zaburzenia kurczliwości i opróżniania się pęcherzyka żółciowego związane z przesyceniem żółci cholesterolem i powstawanie jego kryształków obserwowano u zwierząt otrzymujących dietę kamieniotwórczą. Badania na zwierzętach wykazały, że dieta z dużą ilością rafinowanych węglowodanów i pozbawiona błonnika pokarmowego wywołuje u nich kamicę. Dodanie do diety pektyn lub ligniny, stanowiących 5% racji pokarmowej, powoduje hamowanie tworzenia się złogów. U chomików podanie celulozy hamuje powstawanie złogów, a podanie pektyn powoduje nawet ich rozpuszczenie.

Błonnik pokarmowy wpływa na metabolizm kwasów żółciowych poprzez skrócenie czasu pasażu (przechodzenia) pokarmu przez jelita i zmniejszenie kontaktu pokarmu z bakteriami jelitowymi. To zaś z kolei ma wpływ na zmniejszenie się ilości wtórnych kwasów żółciowych powstających w jelicie, przede wszystkim kwasu dezoksycholowego. Mniejsza ilość tego kwasu powraca więc do wątroby w krążeniu wątrobowo-jelitowym, a przez to  zwiększa się synteza pierwszorzędowych kwasów żółciowych w wątrobie – zwłaszcza kwasu chenodezoksycholowego, którego litolityczne (rozpuszczające złogi) działanie zostało udowodnione.

Kamica żółciowa – choroba osób otyłych

Obserwacje kliniczne wykazują, że kamica żółciowa częściej występuje u osób otyłych, zwłaszcza, jeśli jest to otyłość wieloletnia, występująca już w młodości. Otyłość, która występuje u osób przed 25 rokiem życia, jest czynnikiem ryzyka kamicy żółciowej zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Niewątpliwe znaczenie ma stopień otyłości: jeśli masa ciała przekracza o 10 do 20% masę prawidłową, a zwłaszcza gdy występuje już w okresie od 14 do 20 roku życia, wówczas ryzyko powstania kamicy u takiej osoby w późniejszym wieku wzrasta kilkakrotnie.

Istotnym elementem jest też rozmieszczenie tkanki tłuszczowej u osób otyłych – ryzyko występowania kamicy wzrasta przy otyłości brzusznej, czyli trzewnej. Żółć osób otyłych, zwłaszcza z otyłością trzewną, jest bardziej przesycona cholesterolem, niż żółć osób z prawidłową masą ciała, gdyż występuje u nich wzrost syntezy wątrobowej cholesterolu, a obniżenie syntezy kwasów żółciowych.

O tym, jak w etiopatogenezie (powstawaniu i przyczynach) kamicy żółciowej ważne jest prawidłowe żywienie, dostosowane do rzeczywistych potrzeb organizmu, świadczy fakt, iż złogi cholesterolowe powstają również u osób gwałtownie odchudzających się. Uwzględnienie tego czynnika jest szczególnie ważne w kontekście publikacji dokumentujących powstawanie kamieni żółciowych u osób otyłych, u których redukcja masy ciała przekracza 3 kg tygodniowo.

Kamica żółciowa a schorzenia metaboliczne

Są również schorzenia metaboliczne sprzyjające powstawaniu złogów. Przy prawidłowym sposobie odżywiania można by tych chorób uniknąć. U osób otyłych występują zaburzenia gospodarki węglowodanowej, cukrzyca typu II. Wieloletnia cukrzyca prowadzi do powstawania neuropatii cukrzycowej, która powoduje upośledzenie kurczliwości pęcherzyka żółciowego. Łatwiej dochodzi wówczas do wytrącania się mikrokryształków cholesterolu, ich sedymentacji (osadzania się), a więc do powstawania złogu widocznego makroskopowo, czyli bez przyrządów powiększających.

U osób z nadwagą, otyłością, zwłaszcza brzuszną, spożywających pokarmy zawierające dużą ilość tłuszczów zwierzęcych (masło, tłuste mleko i przetwory mleczne, wędliny i mięso wieprzowe itp.) występują zaburzenia gospodarki lipidowej. Niski poziom cholesterolu HDL w surowicy krwi wpływa na częstsze pojawienie się objawów kamicy żółciowej zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. U osób mających podwyższony poziom trójglicerydów w surowicy krwi częściej dochodzi do powstania żółci litogennej (o zwiększonej zawartości cholesterolu lub zmniejszonej ilości kwasów żółciowych), a także częściej pojawiają się objawy kamicy, która uprzednio miała charakter bezobjawowy.

Kamica żółciowa – efekt błędnego odżywiania

Mówiąc o znaczeniu żywienia w etiopatogenezie kamicy żółciowej należy podkreślić, że głównym zagadnieniem jest nadmierne żywienie, zwłaszcza spożywanie zbyt dużej całkowitej ilości kalorii oraz tłuszczów, szczególnie pochodzenia zwierzęcego, rafinowanych węglowodanów oraz mięsa i jego przetworów, przy jednoczesnym mniejszym spożyciu produktów skrobiowych oraz włókna roślinnego, czyli błonnika pokarmowego.

Wiadomo, że 55-60% przypadków kamicy żółciowej ma charakter bezobjawowy. Ale rocznie 0,5-4% przechodzi w objawową, wymagającą leczenia. Jest rzeczą niewątpliwą, że wystąpienie objawów klinicznych kamicy żółciowej, progresja tego schorzenia zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet, wiąże się przede wszystkim ze sposobem odżywiania się, z błędnymi nawykami żywieniowymi.

Współczesna fizjologia żywienia kieruje się zasadą zapewnienia człowiekowi energii oraz niezbędnych składników pokarmowych w ilościach i proporcjach odpowiadających fizjologicznym potrzebom organizmu. Dieta musi uwzględniać podstawowe zapotrzebowanie organizmu, aktywność fizyczną, wiek, płeć i ogólny stan zdrowia.

Zobacz także wideo: Kamica pęcherzyka żółciowego – żywienie w prewencji i leczeniu