Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej logo
Wyszukiwarka
Zmiana nawyków żywieniowych i  ADHD – jak zadbać o zdrową dietę?

Zmiana nawyków żywieniowych i ADHD – jak zadbać o zdrową dietę?

Pamiętaj! Nie diagnozuj ADHD na własną rękę. Diagnoza to skomplikowany proces prowadzony przez specjalistę, który analizuje kryteria rozpoznania. Poszczególne objawy ADHD mogą występować również u osób neurotypowych. Tylko odpowiednio przeszkolony psychiatra czy psycholog mogą zaobserwować niuanse, które wpłyną na ostateczną diagnozę. 

Kim są osoby z ADHD?

ADHD, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi jest coraz częściej rozpoznawany nie tylko u dzieci, ale również u dorosłych. Częstość jego występowania szacuje się na ok. 8% wśród dzieci i 2,5% w dorosłej populacji. Kiedyś sądzono, że ADHD dotyczy jedynie dzieci (głównie chłopców), aktualnie diagnozowane są również osoby dorosłe. ADHD dotyczy również dziewcząt i kobiet, choć rzadziej jest ono rozpoznawane ze względu na odmienny obraz objawów i częste maskowanie problemów.

Osoby z ADHD mają problem z grupą kluczowych umiejętności jakimi są funkcje wykonawcze. Mierzą się z wyzwaniami w wielu obszarach życia – od szkoły i pracy po podstawowe codzienne czynności. Z ADHD związane są m.in.:

  • impulsywność,
  • trudności z organizacją i zarządzaniem czasem,
  • problemy z koncentracją,
  • zapominanie,
  • nadpobudliwość,
  • prokrastynacja,
  • zaburzenia sensoryczne.

Co ciekawe, osoby z ADHD, mimo że zazwyczaj mają problem z koncentracją uwagi, potrafią wykazywać się hiperskupieniem (ang. hyperfocus) na zadaniach, które są dla nich interesujące. 

Trudności z odżywianiem w ADHD

Badania wskazują, że dzieci i dorośli z nieleczonym ADHD mają zwiększone ryzyko rozwoju nadwagi i otyłości. Jest to związane z trudnością utrzymania trwałych, zdrowych zachowań żywieniowych. Wydaje się oczywiste, że odżywianie się zgodnie z modelem Talerza Zdrowego Żywienia sprzyja lepszemu funkcjonowaniu z ADHD. Zbilansowana dieta, bogata w kwasy tłuszczowe omega-3 z umiarkowanym spożyciem cukru może wspierać pracę mózgu. Realizowanie tych założeń w przypadku osób z ADHD może być bardziej skomplikowane (ale nie niemożliwe!) niż w przypadku osób bez deficytu uwagi.

Często nie zdajemy sobie sprawy z tego, że aby opracować i stosować zdrową dietę musimy przewidywać, planować, koordynować i realizować konkretne wybory żywieniowe. Każda decyzja dotycząca jedzenia wymaga zaangażowania funkcji wykonawczych. Utrzymanie zdrowej diety przez osoby z deficytem uwagi jest możliwe. Konieczne jest działanie dostosowane do funkcjonowania danej osoby. 

ADHD i zdrowe nawyki żywieniowe – jak skutecznie działać?

  1. Zacznij planować

Częstą trudnością, którą napotykają osoby z ADHD jest ustalenie konkretnego planu działania. Do zmiany żywienia powinniśmy się przygotować – zweryfikować, czy w danym momencie mamy wystarczające zasoby, żeby poradzić sobie z pracą, która nas czeka. Dobry plan jest elastyczny – dostosowany do aktualnych możliwości oraz modyfikowany w zależności od warunków.

Brak planu na to, co zjeść w pracy często skutkuje pomijaniem posiłków czy jedzeniem żywności, która jest „pod ręką”, ale ma np. niską wartość odżywczą. Jeśli zapominasz o przygotowaniu lub zabraniu posiłku do pracy, przygotuj konkretny plan awaryjny.

  • Przygotowanie domowego posiłku nie jest jedyną właściwą opcją. W tym przypadku wystarczająco zdrowe będzie kupienie kanapki w pobliskiej piekarni czy gotowego dania w sklepie lub zamówienie obiadu na wynos z baru mlecznego.
  • Spróbuj wcześniej przygotować posiłek i ustawić przypomnienie, jeśli przez nadmierną koncentrację na zadaniu zdarza Ci się zapomnieć o jedzeniu.

Pamiętaj, że regularne jedzenie posiłków jest podstawą zdrowego odżywiania i warto o nie zadbać zanim zaczniesz wprowadzać inne korzystne nawyki żywieniowe. Zbyt długie przerwy między posiłkami lub całkowite pominięcie posiłku może skutkować odczuwaniem większego głodu pod koniec dnia. To z kolei może prowadzić do przejadania się lub wystąpienia epizodu kompulsywnego objadania.

Planowanie posiłków wydaje się wieloetapową, żmudną czynnością, co powoduje u osób z ADHD blokadę przed rozpoczęciem czynności. Zacznij od poświęcenia 10-20 min raz w tygodniu na zrobienie przeglądu lodówki, wybranie 3 przepisów na obiady i przygotowanie listy zakupów na kolejny tydzień. Dobrze działa też przygotowanie spisu pomysłów na posiłki np. po 10 ulubionych i prawidłowo zbilansowanych śniadań, obiadów i kolacji. Wybieranie z gotowej puli przepisów wydaje się o wiele łatwiejsze!

  1. Jedz uważniej

Osoby z ADHD zazwyczaj niewiele uwagi poświęcają samemu procesowi jedzenia. Obserwacja tego, co, kiedy, ile i jak jemy może się wydawać dobrym punktem wyjścia przed wprowadzeniem zmiany. Ze względu na deficyt uwagi ADHD często wiąże się z tendencją do jedzenia większych porcji i przejadania się lub odwrotnie – do zapominania o zjedzeniu. Staraj się jeść przy stole i, mimo że to atrakcyjne, nie łącz jedzenia z wykonywaniem innych czynności np. oglądaniem telewizji czy przeglądaniem telefonu.

Więcej sposobów na bardziej uważne jedzenie znajdziesz w artykule naszej specjalistki.

Uważność w jedzeniu dotyczy głównie obserwacji stanów związanych z czynnością jedzenia. Dobrym narzędziem jest dzienniczek żywieniowy, w którym na bieżąco zapisywane są spożywane produkty wraz z towarzyszącymi okolicznościami (miejsce, tempo posiłku, samopoczucie przed, w trakcie i po jedzeniu). Zaobserwuj, jak często zdarza Ci się jeść, kiedy jesteś bardzo głodny lub kiedy jesz mimo odczuwania sytości. Nie martw się, jeśli na początku wydaje się to trudne – umiejętność rozpoznawania sygnałów z ciała wymaga czasu. Jeśli bieżące notowanie wydaje Ci się zbyt wymagające, spróbuj zacząć od fotografowania tego, co jesz i pijesz. W przeanalizowaniu Twoich nawyków może pomóc dietetyk w CDO.

  1. Zapanuj nad impulsywnym jedzeniem

W ADHD obserwuje się problemy z samoregulacją w zakresie m.in. uwagi i emocji, co może wpływać na nadmierne spożycie żywności. Impulsywność objawia się utrudnionym hamowaniem reakcji. Problem z kontrolą impulsów sprzyja myśleniu, że liczy się „tu i teraz” a utrudnia myślenie „nie zjem tego, bo potem będę żałować”. Ważną rolę odgrywa w tym niedobór dopaminy towarzyszący ADHD i potrzeba stymulacji układu nagrody. Podjadanie stosowane jest często w celu uzyskania wrażeń sensorycznych i dostymulowania w przypadku braku wystarczających bodźców w otoczeniu. Osobom z ADHD trudniej regulować emocje i częściej niż osobom neurotypowym zdarza się jeść pod wpływem stresu, chęci nagrodzenia się lub poczucia ulgi, odczuwania nieprzyjemnych uczuć czy w wyniku nudy.

Co zrobić, żeby ograniczyć ryzyko jedzenia pod wpływem impulsywnych decyzji?

  • Nie pomijaj posiłków.
  • Unikaj przechowywania dużych ilości łatwo dostępnej żywności o niskiej wartości odżywczej, przede wszystkim słodkich i słonych przekąsek.
  • Trzymaj przekąski poza zasięgiem wzroku, ogranicz bezpośredni dostęp.
  • Przed zjedzeniem spróbuj się zatrzymać na kilka sekund, weź kilka oddechów. Jeśli nie odczuwasz głodu, przekieruj zainteresowanie, jeśli czujesz objawy głodu – zjedz zbilansowany posiłek.
  • Ogranicz stosowanie nadmiernych restrykcji i modnych diet.
  • Zaplanuj orientacyjne godziny posiłków uwzględniając uczucie głodu – tak, by jeść pod wpływem fizjologicznych sygnałów, a nie potrzeby stymulacji produkcji dopaminy.
  • Zastanów się, w jakich okolicznościach jesz, kiedy nie odczuwasz fizycznego głodu. Staraj się nie traktować jedzenia jako sposobu na wyregulowanie nastroju i poprawę samopoczucia.
  • Zrób awaryjną listę rzeczy, które możesz robić zamiast jedzenia – gotowy plan działania zwiększa prawdopodobieństwo jego wykonania.
  • Jeśli trudno Ci powstrzymać się przed zamówieniem ulubionych dań na wynos – zastanów się, czy możesz przygotować ich domową wersję.
  1. Zadbaj o różnorodność

ADHD często sprawia, że jedzenie tego samego produktu czy posiłku kilka razy z rzędu jest nudne i zniechęcające. Dla utrwalenia zdrowych nawyków żywieniowych kluczowe jest więc zaspokojenie potrzeby kreatywności, poznawania nowych smaków. Spraw, żeby planowanie posiłków i gotowanie było dla Ciebie ciekawe – próbuj nowych przepisów, zadbaj o różnorodne konsystencje i tekstury w daniach. Zdrowe jedzenie i gotowanie mogą stać się wciągającym hobby!

  • Możesz uatrakcyjniać swoje potrawy poprzez dodawanie m.in. grzanek do zupy, parmezanu do sałatek lub makaronu czy ulubionego batona do porannej owsianki.
  • Jeśli lubisz rywalizację, spróbuj potraktować przygotowywanie posiłków jak wyzwanie. Możesz obierać, kroić i gotować na czas, konkurując z samym sobą lub z bliskimi. Po posiłku ustaw stoper na 10 minut i sprawdź, ile jesteś w stanie sprzątnąć w tym czasie.
  1. Lepiej zrobić coś nieidealnie niż wcale

Stosowanie skrajnych rozwiązań wydaje się zachęcające, głównie ze względu na obiecywane szybkie efekty. Przez tendencję do hiperskupienia różnego rodzaju modne diety mogą być atrakcyjne dla osób z ADHD. Tymczasem zbyt wiele zmian i silne restrykcje mogą wywoływać stres, wahania nastroju czy zrezygnowanie, co z kolei może prowadzić do emocjonalnego jedzenia. Podejście zerojedynkowe sprzyja uleganiu impulsom i może wzmagać objawy zaburzeń lękowych czy zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych.

Zamiast próbować przestrzegać sztywnych reguł, spróbuj wybrać dla siebie taką strategię działania, która jest realna na tu i teraz. Nie musi ona być perfekcyjna, a dostosowana do Twoich potrzeb i możliwości. Zacznij od wyznaczania celów i ustalenia priorytetów – działanie zgodnie z metodą małych kroków (skupienie się na 1 zmianie naraz) nie przeciąża zasobów i sprzyja utrzymaniu nawyku.

Pamiętaj, że chcąc odżywiać się lepiej, wcale nie musisz rezygnować z przyjemności z jedzenia. Pomocna może się okazać zasada 80/20, według której 80% diety powinny stanowić odżywcze produkty, a 20% – żywność o niższej jakości odżywczej, ale wysokiej smakowitości.

  1. Jedzenie to nie wszystko

Zdrowe nawyki żywieniowe są jednym z wielu elementów dobrego stylu życia. Jeśli Twoja dieta jest prawidłowa, ale pozostałe obszary funkcjonowania są zaburzone, nie można mówić o pełnym dobrostanie.

ADHD bywa związane z zaburzeniami rytmu dobowego. Zaburzony sen, ze względu na wpływ na funkcjonowanie organizmu, będzie wpływał na występowanie trudności związanych z odżywianiem. Jeśli to możliwe, postaraj się zadbać o higienę snu – ogranicz korzystanie z elektroniki przed pójściem spać, wietrz sypialnię, śpij na wygodnym materacu. Korzystne będzie też zwiększenie aktywności fizycznej na co dzień – ma to bardzo dobry wpływ na mózg z ADHD. Nie musisz od razu przygotowywać się do triathlonu, ważne jest wprowadzenie jakiegokolwiek ruchu na stałe do planu dnia. Rób aktywne przerwy w pracy, jeśli możesz, chodź do sklepu i pracy piechotą, spaceruj w otoczeniu natury.

Chociaż ADHD może utrudniać wprowadzanie zdrowych nawyków żywieniowych, warto próbować poprawić swój sposób odżywiania stosując różnorodne strategie. Zacznij od ustalenia priorytetów, sprecyzuj cele, a następnie zaplanuj małe kroki, które możesz wykonać od razu. Pamiętaj, że do tego samego celu można dojść różnymi ścieżkami.

Piśmiennictwo:

  1. Ayano G, Demelash S, Gizachew Y, Tsegay L, Alati R. The global prevalence of attention deficit hyperactivity disorder in children and adolescents: An umbrella review of meta-analyses. J Affect Disord. 2023 Oct 15;339:860-866. doi: 10.1016/j.jad.2023.07.071. Epub 2023 Jul 24. PMID: 37495084.
  2. Kaisari P, Dourish CT, Higgs S. Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) and disordered eating behaviour: A systematic review and a framework for future research. Clin Psychol Rev. 2017 Apr;53:109-121. doi: 10.1016/j.cpr.2017.03.002. Epub 2017 Mar 6. PMID: 28334570.
  3. Pinto S, Correia-de-Sá T, Sampaio-Maia B, Vasconcelos C, Moreira P, Ferreira-Gomes J. Eating Patterns and Dietary Interventions in ADHD: A Narrative Review. 2022 Oct 16;14(20):4332. doi: 10.3390/nu14204332. PMID: 36297016; PMCID: PMC9608000.
  4. Song P, Zha M, Yang Q, Zhang Y, Li X, Rudan I. The prevalence of adult attention-deficit hyperactivity disorder: A global systematic review and meta-analysis. J Glob Health. 2021 Feb 11;11:04009. doi: 10.7189/jogh.11.04009. PMID: 33692893; PMCID: PMC7916320.
  5. https://www.healthline.com/health/adhd/adhd-eating-for-stimulation#takeaway
  6. https://www.additudemag.com/healthy-eating-habits-adhd-adults/
Dieta w ADHD – czy istnieje?

Dieta w ADHD – czy istnieje?

ADHD czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ang. attention deficit hyperactivity disorder) jest zaburzeniem neurorozwojowym charakteryzującym się nadmierną ruchliwością, zaburzeniami koncentracji uwagi i nadmierną impulsywnością. Rozpoczyna się z reguły we wczesnym dzieciństwie, a największy stopień nasilenia objawów obserwowany jest między 6 a 9 rokiem życia. W zależności od źródeł i przyjętych kryteriów ADHD może występować u 3–12% dzieci i młodzieży do 18 roku życia oraz u 5% dorosłych. Za przyczyny zaburzenia uważa się czynniki genetyczne oraz środowiskowe. Cały czas kwestią dyskusji jest efektywność stosowania określonych diet w leczeniu zaburzenia. Czy możemy zatem mówić o diecie w ADHD?

Leczenie ADHD wymaga złożonych metod postępowania dostosowanych do wieku, nasilenia objawów i ewentualnego współwystępowania innych zaburzeń. Do podstawowych metod postępowania terapeutycznego należą psychoedukacja oraz interwencje behawioralne. W przypadku dzieci w wieku przedszkolnym interwencje te zwykle okazują się wystarczające. Ważne, choć zdaniem ekspertów nie pierwszoplanowe miejsce w leczeniu ADHD, zajmuje leczenie objawowe przy pomocy leków.

Dieta Feingolda

To sposób żywienia z ograniczeniem produktów będących źródłem syntetycznych dodatków do żywności, a także salicylanów (występują w żywności naturalnie np. w morelach, jagodach, pomidorach). Podstawą założeń diety była hipoteza amerykańskiego pediatry i alergologa – Dr Feingolda, według której istnieje powiązanie między tymi substancjami a predyspozycjami do ADHD. W badaniach Feingolda, stwierdzono, że po wyeliminowaniu z diety syntetycznych dodatków, ale także pochodnych kwasu acetylosalicylowego, stan ponad połowy badanych dzieci uległ poprawie w zakresie objawów astmy, pokrzywki, problemów z zachowaniem. Problem ten zasygnalizowany w latach 70-tych ubiegłego wieku wciąż jest tematem wielu badań, które jednak dają sprzeczne rezultaty i nie pozwalają jednoznacznie wnioskować o skuteczności tej diety w przypadku ADHD. Pomimo tych danych i biorąc pod uwagę, że ograniczenie spożywania produktów wysokoprzetworzonych, a więc często dostarczających syntetycznych dodatków do żywności, przy prawidłowo zbilansowanej diecie nie niesie ze sobą ryzyka niedoborów pokarmowych, można rozważyć jej stosowanie w praktyce.     

Barwniki o potencjalnym wpływie na aktywność i skupienie uwagi u dzieci?

W badaniach McCann i wsp. wykazano, że w pewnych przypadkach nadreaktywności u dzieci sprzyja obecność w pożywieniu barwników takich jak żółcień chinolinowa (E 104), żółcień pomarańczowa FCF (E 110), czerwień koszenilowa ( E 124), czerwień Allura AC (E 129), tartrazyna (E 102) i azorubina (E 122). Skutkiem tych badań było obniżenie przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) dopuszczalnego dziennego spożycia trzech pierwszych wymienionych wyżej barwników oraz konieczność umieszczania na etykietach produktów ostrzeżenia o potencjalnym wpływie na aktywność i skupienie uwagi u dzieci. W badaniach tych posługiwano się jednak terminem „zachowanie nadpobudliwe” obejmującym również drażliwość i zmiany nastroju, co nie jest równoznaczne z objawami ADHD. Tak więc eliminacji z diety barwników syntetycznych nie należy traktować jako panaceum na tę chorobę. Warto natomiast traktować eliminację tych składników jako element racjonalnej diety sprzyjającej zdrowiu ogólnemu (czytajmy etykiety!).    

Dieta bezglutenowa?

Nie ma wątpliwości, że dieta bezglutenowa jest konieczna w leczeniu celiakii, alergii na gluten, pszenicę, nadwrażliwości na gluten. Analizowano także powiązania tej diety z ADHD i nie wykazano jednoznacznego związku choroby z celiakią. Zaburzenia koncentracji uwagi bywają nietypowym objawem celiakii i wówczas stosowanie diety bezglutenowej w celu leczenia choroby może zmniejszyć ich nasilenie – jest to jednak niezależne od diagnozy ADHD. Wnioski płynące z tych prac mówią, że wprowadzanie diety bezglutenowej u osób z ADHD nie jest zalecane, za wyjątkiem tych z potwierdzoną celiakią czy nietolerancją glutenu.

Dieta oligoantygenowa?

Dieta ta nazywana również restrykcyjną dietą eliminacyjną jest zazwyczaj stosowana w celu określenia produktów żywnościowych odpowiedzialnych za reakcje alergiczne lub niekorzystne reakcje behawioralne (związane z zachowaniem). Według jednej z koncepcji, ADHD może mieć związek z rozwojem alergii, stąd też podejmowane są próby leczenia choroby przy pomocy diety z wykluczeniem niektórych pokarmów. Dieta ta polega na eliminacji żywności uważanej za wysoko alergizującą takiej jak mleko i przetwory mleczne, jaja, czekolada, orzechy czy owoce cytrusowe. Dieta ta może przyjmować różne formy w zależności od jej restrykcyjności. Zazwyczaj składa się z dwóch faz. Faza eliminacyjna trwa od 3 do 5 tygodni i polega na całkowitym wykluczeniu pokarmów podejrzewanych o działanie alergizujące. Na tym etapie można spożywać tylko produkty hypoalegizujące, np. wodę, ryż, mięso indyka, jagnięcinę, marchew, sałatę czy gruszki. Zmniejszenie objawów po zastosowaniu diety wskazuje, że któryś z wykluczonych produktów mógł wywoływać objawy. Dlatego w fazie drugiej, która może trwać nawet do osiemnastu miesięcy, pojedynczo i stopniowo wprowadza się wykluczone produkty w celu określenia, który z nich konkretnie mógł wywoływać objawy.

Przegląd badań dotyczących stosowania fazy eliminacyjnej diety oligoantygenowej u dzieci wskazuje na zmniejszenie objawów o ponad 40% u ok. 30% dzieci co jest obiecującym wynikiem. Rozszerzanie diety łączyło się jednak z nawrotem objawów co niestety zmniejsza możliwości jej wykorzystania w praktyce jako sposobu dietetycznego leczenia ADHD. Pozytywne efekty dotyczyły też tylko części dzieci co prawdopodobnie wskazuje na to, że nie u wszystkich była ona skuteczna. Jak podkreślają sami autorzy badań konieczne jest również wydłużenie czasu obserwacji w celu oceny odległych efektów stosowania takiej diety. Należy pamiętać, że dieta ta, jako bardzo restrykcyjna, niesie ze sobą ryzyko niedoborów pokarmowych, na które dzieci będące w fazie wzrostu i rozwoju są niezwykle wrażliwe. Warto też mieć na uwadze, że żywienie stanowi ważny element życia socjalnego. Konieczność przestrzegania tak restrykcyjnego sposobu żywienia może prowadzić, zwłaszcza u dzieci, do poczucia wykluczenia lub problemów z utrzymaniem diety. Wszystkie te elementy, nie eliminują ale ograniczają możliwości zastosowania diety w praktyce klinicznej. Z uwagi na te wszystkie wątpliwości stosowanie takiej diety wymaga współpracy z doświadczonym dietetykiem i kontroli lekarskich.

Podsumowanie

Wyniki badań nie pozwalają jednoznacznie potwierdzić efektywności konkretnego postępowania dietetycznego w leczeniu ADHD. Dlatego wydaje się, że po wykluczeniu alergii pokarmowej lub nadwrażliwości na składniki diety, tym co można polecić jest racjonalny sposób żywienia oparty o produkty jak najmniej przetworzone – dostarczający warzyw i owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych, dobrej jakości produktów białkowych (nasiona roślin strączkowych, chude mięso, ryby, jaja) oraz olejów roślinnych, z ograniczeniem cukru, słodyczy, słodzonych napojów, słonych przekąsek i produktów typu fast food. Nie ma badań potwierdzających, że taki model żywienia pomaga w ADHD ale z pewnością pomoże pokryć zapotrzebowanie na składniki pokarmowe ważne dla prawidłowego wzrostu i rozwoju, sprzyja zdrowiu ogólnemu i utrzymaniu prawidłowej masy ciała.

Czytaj więcej:

Dieta bezglutenowa – jak ją zastosować w leczeniu

Piramida Zdrowego Żywienia i Stylu Życia Dzieci i Młodzieży

  1. Miernik-Jaeschke M., Namysłowska I.: Zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD): https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/psychiatria/78868,zespol-nadpobudliwosci-psychoruchowej-adhd
  2. Jaeschke R., Stosowanie interwencji dietetycznych lub psychologicznych u dzieci i młodzieży z objawami ADHD. https://www.mp.pl/poz/psychiatria/inne_zaburzenia/91122,stosowanie-interwencji-dietetycznych-lub-psychologicznych-u-dzieci-i-mlodziezy-z-objawami-adhd
  3. Feingold B.F.: Hyperkinesis and learning disabilities linked to artificial food flavors and colors. Am. J. Nurs., 1975, 75, 797-780
  4. Bateman B., Warner J.O., Hutchinson E. et al.: The effects of a double blind, placebo controlled, artificial food colourings and benzoate preservative challenge on hyperactivity in a general population sample of preschool children. Arch. Dis. Child., 2004, 89: 506-511
  5. Feketea G., Tsabour S.: Common food colorants and allergic reactions in children: Myth or reality? Food Chem., 2017, 230: 578-588
  6. König J.: Food colour additives of synthetic origin. In: Colour Additives for Foods and Beverages. Ed. M. Scotter. Elsevier, Cambridge 2015: 35-60
  7. Silbergeld E.K., Anderson S.M.: Artificial food colors and childhood behavior. Bull N.Y. Acad. Med., 1982, 58: 275-295
  8. Pelsser L.M., Frankena K., Toorman J. et al.: Diet and ADHD, Reviewing the Evidence: A Systematic Review of Meta-Analyses of Double-Blind Placebo-Controlled Trials Evaluating the Efficacy of Diet Interventions on the Behavior of Children with ADHD. PLoS ONE 2017,12(1): 0169277
  9. Gajda-Wyrębek J., Jarecka J., Kuźma K. i wsp.: Bezpieczeństwo barwników stosowanych w produkcji żywności. Przem. Spoż., 2010, 7/8: 52-54
  10. Kanarek R.B.: Artificial food dyes and attention deficyt hyperactivity disorder. Nutr. Rev., 2011, 69(7): 385-391
  11. Ertürk E., Wouters S., Imeraj L. et al.: Association of ADHD and Celiac Disease: What Is the Evidence? A Systematic Review of the Literature. J Atten Disord. 2016 Jan 29. pii: 1087054715611493
  12. Cruchet S., Lucero Y., Cornejo V.: Truths, Myths and Needs of Special Diets: Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder, Autism, Non-Celiac Gluten Sensitivity, and Vegetarianism. Ann Nutr Metab. 2016, 68 (Suppl. 1): 43-50
  13. Pelsser L.M., Frankena K., Toorman J. et al.: Effects of a restricted elimination diet on the behaviour of children with attention-deficit hyperactivity disorder (INCA study): a randomized controlled trial. Lancet 2011, 377:494–503
  14. Ly V., Bottelier M., Hoekstra P.J. et al.: Elimination diets’ efficacy and mechanisms in attention deficit hyperactivity disorder and autism spectrum disorder. Eur Child Adolesc Psychiatry. 2017, 26:1067–1079
  15. Nigg J.T., Lewis K., Edinger T. et al.: Meta-analysis of attention-deficit/hyperactivity disorder or attention-deficit/hyperactivity disorder symptoms, restriction diet, and synthetic food color additives. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2012, 51:86–97
  16. Pelsser L.M., Frankena K., Toorman J. et al.: Effects of a restricted elimination diet on the behaviour of children with attention-deficit hyperactivity disorder (INCA study): a randomized controlled trial. Lancet 2011, 377:494–503
  17. Rytter M.J., Andersen L.B., Houmann T. et al.: Diet in the treatment of ADHD in children – a systematic review of the literaturę. Nord J Psychiatry. 2015, 69 (1): 1-18