Zasady żywienia dzieci w żłobkach

Żywienie w żłobku jest ważnym elementem całodziennej diety dziecka. Powinno pokrywać 70-75% zapotrzebowania na energię i składniki odżywcze. Zaleca się, aby dzieci w żłobku otrzymywały 3-4 posiłki dziennie (śniadanie, II śniadanie, obiad, podwieczorek). Model żywienia zależy od placówki: rozkładu dnia, zajęć dodatkowych. W niektórych żłobkach obiad podawany jest w dwóch posiłkach (osobno zupa, osobno drugie danie).

Jadłospis w żłobku najlepiej bilansować w okresie dekadowym. Trudno opracować takie zestawy posiłków, aby każdego dnia ich wartość energetyczna i odżywcza odpowiadały ściśle normom. Jedną z podstawowych zasad żywienia dzieci jest urozmaicenie w doborze produktów spożywczych. Odpowiednio dobrane produkty z różnych grup pozwalają pokryć zapotrzebowanie na energię i wszystkie składniki odżywcze. Przy układaniu jadłospisów przydatna może być modelowa racja pokarmową dla dzieci w wieku od roku do 3 lat opracowana przez Instytut Matki i Dziecka.

Zasada, którą należy się kierować w żywieniu dzieci w wieku żłobkowym to: opiekun decyduje co dziecko zje i kiedy, dziecko decyduje, czy zje i ile zje. Dziecko nie powinno być zmuszane do jedzenia, aby nie zaburzać mechanizmu głodu i sytości.

Żywienie dzieci do lat 3 powinno być realizowane w oparciu o:

• aktualne rekomendacje m.in. Instytutu Matki i Dziecka (Żywienie dzieci w żłobkach

https://www.gov.pl/web/gis/zywienie-dzieci-w-zlobkach;
Poradnik żywienia dziecka w wieku od 1 do 3 roku życia https://imid.med.pl/files/imid/Do%20pobrania/Poradnik%20%C5%BCywienia%20dzieci_1-3_IMiD_FINAL.pdf

• aktualne normy żywienia: Normy żywienia dla populacji Polski znowelizowane w 2024 roku, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – PZH PIB https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/zasady-zdrowego-zywienia/normy-zywieniowe-2024

Żywienie niemowląt w żłobkach

W żywieniu niemowląt obowiązuje schemat żywienia wg stanowiska Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci: https://przegladpediatryczny.pl/files/4337.pdf

Zaleca się wyłączne karmienie piersią do 6 miesiąca życia dziecka. Pierwsze pokarmy uzupełniające dziecko powinno otrzymać po ukończeniu 17 tygodnia życia, ale nie później niż przed ukończeniem 26 tygodnia życia. Zalecenie dotyczące górnej granicy wieku wynika z konieczności zaspokojenia zapotrzebowania na niektóre niezbędne składniki odżywcze, których sam pokarm kobiecy nie może już na ogół w pełni zaspokoić.

W żywieniu niemowląt w okresie 7-12 miesięcy zaleca się podawanie 5 posiłków w ciągu dnia. Są to trzy posiłki mleczne oraz posiłki uzupełniające. Orientacyjna wielkość porcji dla dzieci 7-8 miesięcy to 170-180 ml, natomiast dla dzieci 9-12 miesięcy to 190-220 ml.

Przykłady posiłków uzupełniających według schematu żywienia dla niemowląt:

• gotowane, zmiksowane warzywa;
• gotowane, rozgniecione warzywa;
• zmiksowane lub drobno pokrojone mięso i ryby z warzywami;
• miękkie kawałki/cząstki warzyw, owoców, mięsa;
• posiekane surowe owoce i warzywa;
• kasze, ryże, makarony, pieczywo;
• jaja;
• jogurt naturalny, kefir, sery.

Ważne

• W żywieniu niemowląt należy uwzględnić zmianę konsystencji produktów i potraw, w celu stymulacji żucia.
• Do picia niemowlętom podawać należy wodę bez ograniczeń.
• W żywieniu niemowląt nie zaleca się podawania soków.
• Mleko krowie nie powinno być stosowane jako główny produkt mleczny przed 12 miesiącem życia.
• W żywieniu niemowląt nie są zalecane mleko kozie lub owcze ze względu na wysoką zawartość soli mineralnych oraz niską zawartość kwasu foliowego i witamin (zwłaszcza B12).
• Dieta niemowlaka powinna wykluczać podawanie soli i cukru. Cukier nie powinien być także dodawany do posiłków uzupełniających i napojów w tym wody i herbaty.

Żywienie dzieci 1-3 lata 

Dobór produktów spożywczych w żłobkach

W żywieniu dzieci w żłobku szczególną uwagę należy zwrócić na:

• urozmaicenie – planując jadłospis należy uwzględnić produkty ze wszystkich grup produktów (warzywa i owoce, mleko i produkty mleczne, produkty białkowe, produkty zbożowe, tłuszcze);
• regularność podawania posiłków, utrzymanie odpowiednio długiej przerwy między posiłkami;
• stosowanie tylko naturalnych produktów;
• unikanie dodatku cukru i soli – u małych dzieci szczególnie ważne jest kształtowanie nawyków żywieniowych, przyzwyczajanie dziecka do smaku słodkiego skutkuje nadmiernym spożyciem cukru, co w konsekwencji może doprowadzić do nadwagi, otyłości a także próchnicy;
• dostępność wody – do picia stosować wodę bez ograniczeń, soki nie zastępują wody (nie służą do zaspakajania pragnienia).

Mleko i produkty mleczne zawierają łatwo przyswajalne białko, wapń – pierwiastek niezbędny do budowy kości, zębów i prawidłowego przebiegu wielu przemian metabolicznych.

Zaleca się:

• mleko (w tym mleko modyfikowane) i produkty mleczne bez dodatku cukru (jogurt naturalny, kefir, serek twarogowy, sery żółte);
• jogurty i kefiry ze względu na obniżoną ilość laktozy, czyli cukru mlecznego oraz obecność bakterii kwasu mlekowego, mogą być lepiej tolerowane przez niektóre dzieci niż mleko płynne spożywcze;
• ser twarogowy zawiera najmniej wapnia ze wszystkich produktów mlecznych jednak jest polecaną bazą do różnych potraw np. twarożków, past, farszy.

Mięso, drób, ryby, jaja, nasiona roślin strączkowych – źródło białka, witaminy B1, witaminy PP, witaminy B12, żelaza hemowego (mięso, drób), cynku. Ryby oprócz białka są źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych. W żłobku zaleca się, aby ryby pojawiły się co najmniej raz w tygodniu.

Nasiona roślin strączkowych są bogatym źródłem białka, witamin z grupy B, składników mineralnych a także błonnika pokarmowego.

Zaleca się:

• świeże, chude mięso wysokiej jakości, gotowane i pieczone, także jako dodatek do kanapek, sałatek albo podstawę do sporządzania różnych past do pieczywa;
• jaja – średnio ½ jaja dziennie;
• nasiona roślin strączkowych jako zamiennik potraw mięsnych. W żłobku przynajmniej raz w tygodniu należy podawać potrawy z nasion roślin strączkowych.

Warzywa i owoce – źródło witamin, składników mineralnych, błonnika oraz wielu związków bioaktywnych, które wpływają korzystnie na funkcjonowanie organizmu dziecka, a także wzmacniają jego odporność.

Zaleca się:

• różnokolorowe warzywa i owoce;
• podawanie w potrawach zarówno gotowanych jak i świeżych warzyw i owoców;
• stosowanie warzyw i owoców sezonowych, ponieważ w okresie swojego występowania mają najwyższa wartość odżywczą;
• w okresie zimy i wczesnej wiosny można stosować mrożonki. 

Produkty zbożowe – źródło węglowodanów złożonych, witamin z grupy B, składników mineralnych oraz błonnika pokarmowego.

Zaleca się stosowanie różnych produktów zbożowych, w tym produktów z pełnego przemiału:

• urozmaicone gatunki pieczywa – pełnoziarniste, jasne i ciemne,
• rożnego rodzaju kasze grube i drobne, naturalne płatki zbożowe.

Ważne: dieta dziecka powinna dostarczać 10g błonnika pokarmowego, z czego w żłobku dziecko powinno mieć dostarczone 7,5g błonnika pokarmowego.

Tłuszcze – źródło energii, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, rozpuszczalnych w tłuszczach witamin A, D i E. Źródłem tłuszczu w diecie małych dzieci są:

• produkty mleczne – mleko, sery, masło, jogurty;
• mięso, drób, ryby, żółtko jaj;
• tłuszcze wykorzystywane do sporządzania potraw: oliwa z oliwek, olej rzepakowy, olej sojowy, olej słonecznikowy, masło.

Napoje w żywieniu małych dzieci

W żłobku dzieci powinny mieć zawsze dostęp do picia. Kubki czy butelki z wodą powinny być zawsze w zasięgu wzroku dziecka, tak by mogło ono wskazać, że chce pić. Dzieci po 1 roku życia nie powinny już pić napojów z butelki ze smoczkiem. Ilość płynów spożywana w ciągu dnia przez dzieci uwarunkowana jest indywidualnymi potrzebami. W żywieniu małych dzieci polecana jest woda naturalna, źródlana, niskozmineralizowana.

Dzieciom poniżej roku do picia należy podawać wody źródlane i naturalne wody mineralne niskosodowe (zawierające poniżej 20 mg sodu w dm3 wody) i niskozmineralizowane (zawierające poniżej 500 mg składników mineralnych w dm3 wody). Norma dzienna na wodę w tej grupie wiekowej wynosi 800-1000 ml/d. Soki w ilości do 150 ml/dobę (od 7 miesiąca życia) stanowią porcję liczoną razem z ilością spożytych owoców. Jednak zamiast soków preferowane są świeże owoce/warzywa.

Dla dzieci w wieku 1-3 lat stosować należy wody źródlane, naturalne wody mineralne średniozmineralizowane (zawierające poniżej 1500 mg składników mineralnych w dm³ wody). Norma na wodę dla tej grupy – 1250 ml/dobę. Podobnie jak w przypadku niemowląt nie należy zaspokajać pragnienia dziecka sokami. Jedna porcja soku może stanowić jedną z 5 porcji warzyw lub owoców.

Rekomendowanym napojem nawadniającym dla dzieci w wieku żłobkowym jest woda. Dzieciom powyżej pierwszego roku życia, można do obiadu podawać kompoty bez cukru lub z małą ilością cukru. Można także podawać napary z suszonych owoców. Herbatki owocowe powinny zawierać tylko naturalne składniki w postaci suszu owocowego.

Nie poleca się dzieciom do 4 roku życia spożywanie herbatek z kopru włoskiego, co związane jest z brakiem odpowiednich danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania.  Dzieciom w wieku żłobkowym nie wskazane jest także podawanie herbaty oraz ziół np. rumianku czy mięty. Zioła mogą wywoływać niepożądane reakcje małego organizmu. Herbata, jako źródło garbników i taniny wiążących żelazo, zmniejsza przyswajanie żelaza i może wpływać na zwiększenie ryzyka anemii u małych dzieci. (https://1000dni.pl/wp-config/uploads/2023/01/poradnik-zywienia-niemowlat-1341.pdf). 

Przepisy prawne dotyczące żywienia zbiorowego w żłobkach

Żywienie w żłobkach i klubach dziecięcych regulowane jest m.in. przez następujące przepisy prawne:

• Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (tekst jednolity Dz.U. z 2018 r. poz. 603 z pózn. zm.).

Art. 22. Żłobek i klub dziecięcy zapewniają przebywającym w nim dzieciom wyżywienie zgodne z wymaganiami dla danej grupy wiekowej wynikającymi z aktualnych norm żywienia dla populacji Polski.

• Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dn. 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności (rozporządzenie dotyczy m.in. konieczności informowania rodziców o zawartych w posiłkach alergenach). W praktyce oznacza to, że poszczególne posiłki powinny zawierać skład produktów wraz z wykazem lub wyróżnieniem składników zawierających alergeny w sposób czytelny dla rodziców. Sposób oznaczania alergenów w jadłospisach jest dowolny pod warunkiem dostępności tych danych – może to być m.in. legenda z numerkami, piktogramy, tabelka, w formie jadłospisu, wywieszonej informacji czy informacji w ogólnodostępnym segregatorze.
• Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dn. 23 grudnia 2014 r. w sprawie znakowania poszczególnych rodzajów środków spożywczych (rozporządzenie dotyczy m.in. obowiązku placówki o informowaniu rodziców o składzie znajdujących się w jadłospisie produktów i potraw). Jadłospisy posiłków żłobkowych jako żywność nieopakowana, powinny zawierać wykaz składników poszczególnych potraw. Rodzice powinni mieć możliwość wglądu do składu poszczególnych produktów spożywczych użytych do potraw.

Piśmiennictwo:

1. Szajewska, A. Horvath (red.): Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży. Medycyna praktyczna, Kraków, 2017
2. Weker, M. Barańska (red): Żywienie niemowląt i małych dzieci. Zasady postepowania w żywieniu zbiorowym. IMiD, Warszawa, 2014
3. https://www.gov.pl/web/gis/zywienie-dzieci-w-zlobkach (dostęp z dnia 15.01.2025)
4. https://1000dni.pl/wp-config/uploads/2023/01/poradnik-zywienia-niemowlat-1341.pdf (dostęp z dnia 12.03.2025)
5. https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/zasady-zdrowego-zywienia/normy-zywieniowe-2024 (dostęp z dnia 13.01.2025)
6. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności
7. Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 grudnia 2014 r. w sprawie znakowania poszczególnych rodzajów środków spożywczych
8. Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do 3 lat (Dz.U. z 2018 r. poz. 603)