żywienie - Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej

Nawet dzieci mogą być na diecie wegetariańskiej

Autor mgr Ewa Ehmke vel Emczyńska-Seliga | 21.11.2018 | Dzieci 0-3, Dzieci i młodzież

To dzięki lepszym nawykom żywieniowym i większemu spożyciu błonnika, folianów, witaminy C, a niższej wartości energetycznej jadłospisu i ograniczonej podaży cholesterolu pokarmowego, kwasów tłuszczowych nasyconych czy o konfiguracji trans. Niestety mogą też doprowadzić do niedoboru witaminy B₁₂, żelaza, wapnia i cynku. Kluczowe byłoby więc prawidłowe zbilansowanie diety, poprzez jedzenie różnorodnych produktów i, jeśli jest to konieczne, stosowanie suplementacji. Również dzieci mogłyby jeść (lakto, owo) wegetariańskie posiłki. Warto jednak pilnować regularnych kontroli stanu odżywienia i stopnia rozwoju, a pomoc dietetyka może okazać się bardzo potrzebna.

Dzieci na dietach wegetariańskich mogą mieć wolniejsze tempo wrastania (przede wszystkim wśród wegan), a ich masa ciała mieści się w dolnej granicy normy. Z wiekiem dorównują rówieśnikom lub są nawet wyższe, ale nadal szczuplejsze. Nie stwierdzono różnić pomiędzy gęstością kości i ryzykiem złamań kości wśród dzieci na diecie wegetariańskiej i standardowej. Niemniej jednak wskazuje się, że gęstość kości zależy również od wieku i beztłuszczowej masy ciała, a częstość złamań od spożycia wapnia. W większości przypadków stężenie żelaza i hemoglobiny we krwi mieści się w zakresie norm, jednak stężenie ferrytyny może być obniżone (to jeden z pierwszych czynników wskazujących na niedokrwistość).

W prawidłowo skomponowanej diecie wegetariańskiej należy zwracać uwagę na odpowiednią podaż energii, białka, żelaza, cynku, jodu, witaminy D i B₁₂, niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych z grupy omega-3, a dodatkowo wapnia przy diecie wegańskiej. Uważa się, że wegetarianie powinni spożywać więcej białka, niż zalecają normy dla populacji ogólnej. W zależności od rodzaju diety może pochodzić z jaj, mleka i produktów mlecznych, roślin strączkowych, orzechów i nasion oraz zbóż. Aby białko ze źródeł roślinnych zostało lepiej wykorzystane, należy łączyć różne grupy produktów, np. strączki z produktami zbożowymi (jak kasza, ryż, makaron, płatki, pełnoziarniste pieczywo). Roślinnymi źródłami żelaza są nasiona i pestki, produkty zbożowe, warzywa strączkowe, natka pietruszki i morele suszone. Dla lepszego wchłania należy je spożywać w towarzystwie folianów, witaminy C, a także kwasów organicznych (różne warzywa, owoce) i karotenoidów (marchew, bataty, dynia, natka pietruszki, jarmuż, szpinak, papryka, morele). Przyswajalność żelaza z warzyw strączkowych i zbóż zwiększa również mielenie, moczenie i kiełkowanie oraz używanie zakwasu w produkcji chleba. Wegańskimi źródłami wapnia są soja i jej przetwory, orzechy i nasiona oraz woda mineralna bogata w wapń. Wchłanianie polepsza odpowiednia podaż witaminy D.

Dobrze zaplanowana dieta wegetariańska stosowana u dzieci nie musi wymagać suplementacji witaminy B₁₂, o ile spożywane są nabiał (jaja, mleko, ser, twaróg, jogurt, kefir, maślanka) czy produkty wzbogacane (np. płatki, kaszki). Niedobór witaminy B₁₂ może prowadzić do rozwoju niedokrwistości megaloblastycznej i zwiększenia stężenia homocysteiny we krwi. Jeśli nie uda się zapewnić jej podaży z diety należy sięgnąć po preparaty z hydroksykobalaminą. Dla lepszego przyswajania witaminy można stosować krople, a tabletki rzuć lub rozpuszczać pod językiem. Suplementacja witaminy D powinna być stosowana według zaleceń dla ogólnej populacji.

Literatura

1.   Agnoli C., Baroni L., Bertini I. et al.: Position paper on vegetarian diets from the working group of the Italian Society of Human Nutrition. Nutr Metab Cardiovasc Dis.; 2017. Dec. 27(12):1037-1052.
2.   Ambroszkiewicz J., Klemarczyk W., Mazur J. i wsp.: Serum Hepcidin and Soluble Transferrin Receptor in the Assessment of Iron Metabolism in Children on a Vegetarian Diet. Biol Trace Elem Res.; 2017. Dec. 180(2):182-190.
3.   Craig W.J., Mangels A.R.: Position of the American Dietetic Association: vegetarian diets. J Am Diet Assoc.; 2009. Jul;109(7):1266-82.
4.   Cruchet S., Lucero Y., Cornejo V.: Truths, Myths and Needs of Special Diets: Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder, Autism, Non-Celiac Gluten Sensitivity, and Vegetarianism. Ann Nutr Metab.; 2016. 68 Suppl 1:43-50.
5.   Menal-Puey S., Marques-Lopes I.: Development of a Food Guide for the Vegetarians of Spain. J Acad Nutr Diet.; 2017. Oct;117(10):1509-1516.
6.   Schürmann S., Kersting M., Alexy U.:Vegetarian diets in children: a systematic review. Eur J Nutr.; 2017. Aug;56(5):1797-1817.
7.   Desmond M., Książyk J.: Czy dieta wegetariańska jest zdrowa dla dziecka? 2014. mp.pl z dnia 31.01.2018.
8.   Desmond M., Książyk J.: Czy prawdziwy jest pogląd, że u dzieci z rodzin wegetariańskich rzadziej występuje otyłość? Jaki wzrost osiągają te dzieci? 2014. mp.pl z dnia 31.01.2018.
9.   Desmond M., Książyk J.: Czy dziecko na diecie wegetariańskiej wymaga dodatkowej suplementacji (witaminy, minerały)? Czy zależy to od rodzaju diety? 2014. mp.pl z dnia 31.01.2018.
10.   Książyk J.: Czy u dzieci stosujących specjalne diety (np. wegetariańską lub z eliminacją białek mleka krowiego) konieczna jest suplementacja witamin i minerałów? 2014. mp.pl z dnia 31.01.2018.
11.   Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B. i wsp.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa; 2017.

Wprowadzanie glutenu do diety niemowląt

Autor mgr Ewa Ehmke vel Emczyńska-Seliga | 19.11.2018 | Dzieci 0-3, Dzieci i młodzież

Jeśli wystąpi niepożądany objaw typu wysypka, nudności czy biegunka, łatwo można stwierdzić co go wywołało. Należy zaprzestać podawania tego produktu i skontaktować się z lekarzem. Wypluwanie nowego pokarmu może być naturalnym odruchem. Specjaliści zwracają uwagę, że wielokrotna podaż zwiększa tolerancję smakową, dlatego warto próbować kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt razy. Konieczność wprowadzania nowych produktów wynika ze zwiększonego zapotrzebowania rosnącego i rozwijającego się dziecka, którego mleko nie jest już w stanie zaspokoić. Poza wspomnianą już lepszą tolerancją różnorodnych smaków, rozszerzanie diety, obok karmienia piersią, może zapobiegać rozwojowi alergii lub wybranych chorób. Czy dzieje się tak w przypadku glutenu i chorób glutenozależnych?

Gluten to białko wybranych zbóż – pszenicy, pszenżyta, żyta i jęczmienia. W polskich warunkach glutenowym można nazwać również owies oraz produkty zanieczyszczone tymi zbożami (nawet śladowymi ilościami). Celiakia to choroba, w której własny układ odpornościowy niszczy własne komórki (choroba autoimmunologiczna). Reakcją organizmu na gluten jest uszkadzanie kosmków jelitowych oraz innych organów. Na celiakię chorują osoby podatne genetycznie. W przypadku alergii na gluten, kosmki czy inne organy nie są uszkadzane, ale objawy mogą być podobne (z przewodu pokarmowego, oddechowego lub skórne). W ramach leczenia celiakii i alergii na gluten zaleca się stosowanie diety bezglutenowej.

Zważywszy na powyższe choroby czy należy wprowadzać gluten do diety niemowląt, czy lepiej byłby go unikać na wszelki wypadek? Model i schemat żywienia z 2001 roku wskazywały na wprowadzanie glutenu w 10 miesiącu życia właśnie w celach profilaktycznych, kolejne dwa (2007, 2014) podkreślały, że powinno się to zrobić nie wcześniej niż w 5, ale nie później niż w 6 miesiącu życia. Gluten powinien być podawany jeszcze w czasie karmienia piersią, co miałoby dodatkowy wpływ zapobiegawczy. Zmiany, które następowały w zaleceniach warunkowane były nowymi wynikami badań i obserwacji, których w między czasie dokonano.

Europejskie Towarzystwo Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (ESPGHAN) opublikowało w 2016 stanowisko dotyczące wprowadzania glutenu do diety niemowląt. Powstało po analizie wyników wielu badań, w tym badań o największym znaczeniu naukowym z zakresu tzw. medycyny opartej na faktach (z ang. Evidence Based Medicine, EBM). Stwierdzono, że dieta może być rozszerzana o gluten pomiędzy skończonym 4, a 12 miesiącem życia i nie zwiększa to ryzyka rozwoju celiakii lub alergii na gluten. Badania pokazują dodatkowo, że karmienie piersią nie zapobiega rozwojowi tych chorób i nie ma znaczenia czy gluten wprowadza się „pod osłoną” mleka mamy czy nie. Jednak należy podkreślić, że pokarm kobiecy jest najlepszym wyborem w żywieniu niemowląt z uwagi na inne korzyści jakie niesie. Podane rekomendacje nie obejmują dzieci osób chorych na celiakię lub mających chore rodzeństwo (krewnych I stopnia), z uwagi na brak wystarczającej ilości rzetelnych badań w tej grupie. Na razie wydaje się, że dzieci te odniosłyby korzyść z późniejszego wprowadzania glutenu.

Wprowadzanie glutenu, oznacza wprowadzanie produktów zbożowych zawierających gluten. Dla zapobiegania nie ma znaczenia rodzaj oraz konsystencja jego podania – płynna w kaszce czy stała w przypadku chleba czy makaronu. Można wybierać spośród:

kasz (kasza manna, drobna jęczmienna, orkiszowa, owsiana, bulgur),
pieczywa (chleb, bułka),
płatków (rozdrobnione płatki owsiane, pszenne, żytnie, orkiszowe),
makaronu czy błyskawicznego kuskus.

Można je dodawać do mleka (kaszka, płatki), zupy lub 2 dania (makaron, kasza), albo jako przekąskę (chleb, bułka). Początkowo, w ciągu 1. miesiąca, należy je proponować w małych ilościach. Należy pamiętać, że ryż, kasza jaglana i gryczana, komosa ryżowa (quinoa), amarantus i kukurydza są naturalnie wolne od glutenu, ale w procesie produkcji mogą zostać zanieczyszczone.

Czytaj więcej:

Mleko kobiece – „złoty standard” w żywieniu niemowląt. Składniki odżywcze. – dr hab. n. farm. Hanna Mojska, prof. nadzw. IŻŻ

Mleko kobiece – „złoty standard” w żywieniu niemowląt. Składniki bioaktywne. – dr hab. n. farm. Hanna Mojska, prof. nadzw. IŻŻ

Literatura

Szajewska H., Shamir R., Mearin L., et al.: Gluten Introduction and the Risk of Coeliac Disease: A Position Paper by the European Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition. JPGN; 2016. 62(3): 507-513.
Szajewska H., Socha P., Horvath A. i in.: Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Standardy Medyczne. Pediatria; 2014. 11: 321-338.
Zalecenia dotyczące żywienia dzieci zdrowych w pierwszym roku życia, opracowane przez Zespół Ekspertów powołany przez Konsultanta Krajowego ds. Pediatrii 2007. Przewodnik Lekarza/Guide for GPs; 2008. 11(2): 75-77.
Książyk J., Rudzka-Kańtoch Z., Weker H.: Model żywienia niemowląt karmionych piersią i schemat żywienia niemowląt, które nie są karmione piersią. Aktualne (2001) zalecenia Instytutu Matki i Dziecka. Medycyna Praktyczna. Pediatria; 2001. 05: 129-131.

Żywienie dzieci w wieku 1-3 lat

Autor mgr Ewa Ehmke vel Emczyńska-Seliga | 19.11.2018 | Dzieci 0-3, Dzieci i młodzież

zróżnicowanie – posiłki przygotowywane są z udziałem warzyw, owoców, produktów zbożowych, chudych mięs, tłustych ryb, jaj, produktów mlecznych, warzyw strączkowych, olejów roślinnych, orzechów i nasion,
przewaga gotowania na parze lub wodzie, duszenie i pieczenie (zamiast smażenia),
stosowanie naturalnych przypraw, w tym ziołowych i warzywnych w rozsądnych ilościach,
ograniczenie wykorzystywania produktów wysokoprzetworzonych oraz jedzenia gotowych przekąsek słonych i słodkich,
woda mineralna niskozmineralizowana jako dominujący płyn.

Im dieta innych członków rodziny jest zdrowsza, tym jest bardziej odpowiednia dla małego dziecka. Kontynuowane są prawidłowe zachowania i nawyki żywieniowe co sprzyja zdrowiu w późniejszym życiu.

Normy żywienia określają wartości odżywcze, które powinien spełniać jadłospis w poszczególnych fazach życia (tabela 1). Odpowiednią podaż składników odżywczych weryfikuje się również na podstawie masy i wysokości ciała dziecka, które nanoszone są na siatki centylowe przygotowane dla wieku i płci. O nieprawidłowościach będą świadczyły niedobór lub nadmiar masy ciała oraz niedobór wysokości (długofalowe niedobory energii i białka).

Tabela 1. Wartości odżywcze diety dzieci w wieku 1-3 lat (podane na dobę).

	ENERGIA 1000-1300 kcal
	BIAŁKO	TŁUSZCZ	WĘGLOWODANY
Wartości gramowe	1,17-1,10 g/ kg masy ciała	33-44 g	Powyżej 130 g
Wartości procentowe (procent energetyczności diety)	Dzieci 12-24 miesiąc: 5-15% Dzieci 24-36 miesiąc: 10-20%	30-40%	45-65%
Dodatkowe zalecenia		Ograniczenie podaży: nasyconych kwasów tłuszczowych i typu trans Odpowiednia podaż: nienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3 (do 2 roku życia 100 mg DHA i powyżej 250 mg DHA i EPA)	Do 10% energetyczności z węglowodanów prostych Do 5% energetyczności z cukrów wolnych Co najmniej 10g błonnika
Źródła	Zwierzęce: mięso, ryby, jaja, mleko i produkty mleczne Roślinne: warzywa strączkowe, orzechy, nasiona	Dodatkowe: masło, oleje roślinne Tłuszcze naturalnie występujące w produktach: mięsie, rybach i nabiale oraz orzechach i nasionach	Warzywa i owoce Produkty zbożowe (pieczywo, kasze, ryż, makaron, naturalne płatki, wyroby mączne)

Po skończeniu 12 miesięcy dziecko nie powinno już pić z butelki ze smoczkiem, a z otwartego kubka. Specjaliści nie zalecają również stosowania kubków niekapków, ewentualnie w okresie przejściowym do 1. roku życia (są o tyle wygodne, że nie pozwalają na wylewanie płynu, ale ich stosowanie może wiązać się z wieloma skutkami ubocznymi). Można podawać już dziecku mleko krowie, ale nie więcej niż 500 ml dziennie i nie powinno mieć zmniejszonej zawartości tłuszczu. Mleka modyfikowane typu Junior (z cyferkami 3 i 4) nie muszą być stosowane, literatura nie wskazuje na ich przewagę w karmieniu dzieci w tej grupie wiekowej. Jako dodatek tłuszczowy można stosować masło i oleje roślinne. Nie zaleca się podaży podrobów. Nadal powinno ograniczać się podaż soli i cukru. Do 24 miesiąca życia kształtuje się umiejętność gryzienia oraz utrwalają się preferencje smakowe, dlatego warto ciągle je wspierać i rozwijać.

U dzieci około 20 miesiąca życia może wystąpić neofobia, czyli czasowa niechęć do jedzenia wybranych produktów i potraw. Odmowa może dotyczyć każdego produktu i wystąpić na sam jego widok. U wrażliwych sensorycznie dzieci reakcja może być bardziej nasilona, a grupa odrzuconych produktów większa. Na szczęście jest to etap przejściowy, ale maksymalnie może trwać do 6 roku życia.

Autorzy infografiki: mgr Marcelina Przeździęk, neurologopeda oraz mgr Ewa Ehmke vel Emczyńska – Seliga, dietetyk.

Literatura

Szajewska H., Socha P., Horvath A. i in.: Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Standardy Medyczne. Pediatria; 2014. 11: 321-338.
Harris G., Mason S.: Are There Sensitive Periods for Food Acceptance in Infancy? Curr Nutr Rep. 2017; 6(2): 190–196.
Jarosz M. [red.]: Normy żywienia dla populacji Polski. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa; 2017.
Sealy P.A. et al.: Caregiver self-report of children’s use of sippy cup among children 1 to 4 years of AGD. Journal of Pediatric Nursing 2011; 26(3): 200-5
Keim S.A. et al.: Injuries associated with bottles, pacifiers, and sippy cups in the United States, 1991-2010. Pediatrics 2012; 129(6): 1104-10.
Ben-Avraham S. et al.: Bottle and sippy cup use is associated with diet energy intake in toddlers. Matern Child Nutr. 2015; 11(4): 845-58.
Compton R.: Opportunities to increase prevention in dentistry. The Journal of Dental Hygiene 2015; 89(1): 30-32.
Sorenson L.J. et al.: Parent’s knowlegde of children’s oral health and their ability to retain information. Nevada Journal of Public Health 2015; 10-20.
American Academy of Pediatrics: Maintaining and improving the oral health of young children. Pediatrics 2014; 134(6).
A join statement of Health Canada, Canadian Paediatric Society, Dietitians of Canada, and Breastfeeding Committee for Canada: Nutrition for Health Term Infants: Recommendations from 6 to 24 months. 2015