Autor Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej | 7.12.2023 | Choroba a dieta, Choroby tarczycy
Zmiana stylu życia, w tym sposobu żywienia, jest uzupełnieniem leczenia farmakologicznego niedoczynności tarczycy. Wsparciem prawidłowej pracy gruczołu tarczowego jest regularne jedzenie pełnowartościowych posiłków, które zapewnią odpowiednią podaż jodu, żelaza, selenu, witaminy D, białka oraz wielonienasyconych kwasów tłuszczowych.
Wybrane zalecenia dietetyczne w niedoczynności tarczycy:
1. Spożywaj 4-5 posiłków dziennie w regularnych odstępach czasu co 3-4 godziny, a ostatni najpóźniej 2-3 godziny przed snem.
Jeśli przyjmujesz lewotyroksynę, zachowaj co najmniej pół godziny przerwy między zażyciem leku a pierwszym posiłkiem. Na ograniczenie wchłaniania leku będą wpływać m.in.: kawa, sok grejpfrutowy oraz produkty sojowe, dlatego nie spożywaj ich w pierwszym posiłku.
2. Komponuj posiłki zgodnie z Talerzem Zdrowego Żywienia zachowując odpowiednie proporcje między grupami produktów.
3. Spożywaj codziennie min. 400 g warzyw i owoców, które są źródłem błonnika pokarmowego, witamin oraz składników o działaniu antyoksydacyjnym (m.in. witaminy C, beta-karotenu, flawonoidów). Warzywa jedz jak najczęściej – najlepiej, aby pojawiały się w większości posiłków. Każda dodatkowa porcja warzyw to kolejne korzyści dla zdrowia. Owoce spożywaj w mniejszej ilości, ponieważ zawierają więcej cukrów prostych.
4. Białko powinno być elementem każdego posiłku. Jego dobrym źródłem są: chude gatunki mięs, jaja, ryby oraz mleko i produkty mleczne do 3% tłuszczu, w szczególności fermentowane, a także nasiona roślin strączkowych, np. soczewica, ciecierzyca, fasola, groch, soja. Uważaj jednak na duże spożycie soi, ponieważ może ograniczać wchłanianie leku (lewotyroksyny) z jelita cienkiego – jeśli spożywasz ją regularnie, poinformuj o tym lekarza.
5. Niedoczynność tarczycy zwiększa ryzyko wystąpienia zaparć, dlatego zadbaj o odpowiednie spożycie błonnika pokarmowego. W tym celu wzbogać swoją dietę w warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe, nasiona roślin strączkowych oraz orzechy, nasiona i pestki.
6. Wprowadź do diety ryby min. 1-2 razy w tygodniu. Częściej wybieraj tłuste, morskie gatunki, które są bogate w kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3 (w tym EPA i DHA), takie jak łosoś, halibut, makrela, śledź, sardynki oraz tuńczyk. Ryby dostarczają również selenu, jodu i witaminy D, które są istotne w niedoczynności tarczycy.
7. Zwróć uwagę na częstość spożywania produktów będących źródłem goitrogenów, które zmniejszają dostępność jodu dla tarczycy, co może negatywnie wpływać na jej pracę. Do takich produktów zaliczają się przede wszystkim warzywa kapustne, soja oraz orzeszki ziemne. Przy odpowiedniej podaży jodu nie ma konieczności eliminowania tych produktów z diety. Staraj się jednak nie spożywać ich częściej niż 3-4 razy w tygodniu, ani w pierwszym posiłku po przyjęciu leku. Jako sposób obróbki termicznej wybieraj gotowanie (w dużej ilości wody bez przykrycia), co zmniejsza zawartość związków antyodżywczych o 30-40%.
Chcesz wiedzieć więcej? Pobierz bezpłatny poradnik dietetyczny przygotowany przez ekspertów Centrum Dietetycznego Online Znajdziesz w nim zalecenia żywieniowe, listę produktów zalecanych i przeciwwskazanych w diecie osób chorych oraz przykładowy jadłospis w niedoczynności tarczycy.
Materiały do pobrania:
Zalecenia dietetyczne – niedoczynność tarczycy
Autor mgr Anna Krzemińska | 28.08.2023 | Choroby tarczycy
Zmiana nawyków żywieniowych
Przy nadwadze czy otyłości zmiana stylu życia powinna obejmować normalizację masy ciała do uzyskania BMI w przedziale 18,5-25 kg/m2. Tempo utraty masy ciała powinno być dostosowane do możliwości i stanu zdrowia, jednak zalecany spadek kilogramów nie powinien przekroczyć 0,5-1 kg/tydzień. W planowaniu dietoterapii ważne jest zwrócenie uwagi na możliwość spowolnienia metabolizmu sięgającego nawet 30%, ze względu na pogorszenie funkcjonowania tarczycy.
U osób z prawidłową masą ciała zmiany nawyków żywieniowych powinny opierać się na zasadach prawidłowego żywienia kierowanych do osób zdrowych oraz na komponowaniu posiłków w oparciu o Talerz zdrowego żywienia. Chorym zaleca się spożywanie 4-5 posiłków w ciągu dnia, w regularnych odstępach czasu co 3-4 godziny, co może zapobiec obniżaniu tempa przemiany materii, zwłaszcza przy współwystępującej niedoczynności tarczycy. Pierwszy posiłek warto zjeść w ciągu 1-2 godzin od wstania z łóżka, ostatni na około 3 godziny przed snem. Warto również pamiętać, że przy przyjmowaniu lewotyroksyny należy zachować godzinną przerwę między zażyciem leku, a pierwszym posiłkiem (na ograniczenie wchłaniania leku będą wpływać m.in.: kawa, sok grejpfrutowy oraz produkty sojowe).
Właściwa podaż błonnika pokarmowego jest niezwykle ważna, gdyż nie tylko będzie wspierać proces redukcji masy ciała, ale również korzystnie wpływać na perystaltykę jelit. Dieta powinna więc zawierać m.in. pełnoziarniste produkty zbożowe, płatki (np. owsiane), otręby, orzechy i nasiona.
Białko
Białko jest kluczowym makroskładnikiem diety wspierającym funkcjonowanie hormonów tarczycy, a zbyt mała podaż białka w diecie wpływa hamująco na ich wydzielanie (szczególnie TSH) lub na zmniejszenie stężenia fT3. Białko sprzyja redukcji masy ciała m.in. dlatego, że powoduje najwyższą termogenezę po posiłku (termogeneza to proces związany z okresowym wzrostem natężenia przemiany materii) czy zwiększa uczucie sytości po jedzeniu. U chorych na AZT typu Hashimoto istotne jest, że białka zawierają dwa ważne aminokwasy: tyrozynę, która bierze udział w syntezie hormonów tarczycowych oraz fenyloalaninę, która może być w organizmie przekształcana do tyrozyny. W chorobie Hashimoto zaleca się więc spożywanie produktów pochodzenia zwierzęcego, czyli chudego mięsa (szczególnie drobiu i cielęciny), ryb morskich, owoców morza, jaj, mleka i przetworów mlecznych, które są bogate w oba te aminokwasy. Dodatkowo bogate w tyrozynę jest białko sojowe, dlatego roślinne źródła białka mogą stanowić cenne uzupełnienie diety. Co ważne, spożywanie pełnowartościowego białka może również przyczynić się do zahamowania procesu wypadania włosów, co jest częstym objawem choroby. W uzasadnionych przypadkach u pacjentów zaleca się zwiększenie jego udziału nawet do 25% energii z diety.
Niektóre badania wykazują, że u osób z autoimmunologicznym zapaleniem tarczycy typu Hashimoto istnieje większe ryzyko wystąpienia choroby trzewnej. Jednak dopiero po zdiagnozowaniu celiakii lub innych form nietolerancji glutenu wprowadza się odpowiednie modyfikacje do diety. Warto więc podkreślić, że wprowadzanie diety bezglutenowej w chorobie Hashimoto lub w jej profilaktyce jest bezzasadne. Zalecenia dietetyczne dla chorych nie powinny obejmować również ograniczania nabiału czy laktozy bez konkretnych wskazań. Brak jest jednoznacznych dowodów naukowych na korzyści płynące z wprowadzania diety bezmlecznej u wszystkich chorych na Hashimoto.
Tłuszcze
Odpowiednia kompozycja diety ma również znaczenie pod względem dostarczanych tłuszczów. Nasycone kwasy tłuszczowe (NKT) mogą wpływać na zmniejszanie biosyntezy hormonów tarczycy. Odwrotnie natomiast działają wielonienasycone kwasy tłuszczowe n-3 (WNKT), inaczej zwane omega-3. To one wpływają na regulację procesów zapalnych w gruczole tarczowym, mogą zwiększać syntezę hormonów tarczycy, jak również łagodzić objawy skórne choroby Hashimoto. Wykazano również, że ochronne działanie na komórki tarczycy mogą wykazywać należące do tej grupy kwasy dokozaheksaenowy (DHA) i eikozapentaenowy (EPA). Należy więc starać się w codziennym jadłospisie zamieniać produkty bogate w NKT (m.in. tłuste mięsa, pełnotłusty nabiał, masło) na produkty bogate w kwasy tłuszczowe n-3. Ważne jest zatem włączanie do diety tłustych ryb (np. łososia, śledzi), niesolonych i nieprażonych orzechów, nasion i pestek, awokado, oleju rzepakowego, czy oliwy z oliwek.
Witaminy
Szczególnie ważne we wspieraniu funkcjonowania tarczycy są witaminy A, C, D i E. Przykłady produktów będących źródłem tych witamin zostały wymienione w Tabeli 1.
Witamina D zmniejsza ilość cytokin prozapalnych w organizmie. Jej niedobór może nasilać proces zapalny w tarczycy, zwiększać sekrecję TSH oraz przyczyniać się do wzrostu przeciwciał anty-tarczycowych. Szacuje się, że z diety dostarczamy jedynie 20% witaminy D w stosunku do zapotrzebowania. Ważna jest zatem podaż witaminy D z pożywieniem, jak również monitorowanie jej stężenia we krwi i odpowiednia suplementacja.
Witaminy A, C i E są antyoksydantami, czyli wykazują działanie przeciwzapalne, dlatego też mogą wpłynąć na spowolnienie procesu zapalnego w tarczycy. Pośrednio wpływają również na wytwarzanie hormonów tarczycy, mogą też zwiększać absorpcję selenu w przewodzie pokarmowym. Dodatkowo witamina C zwiększa wchłanianie lewotyroksyny oraz zwiększa syntezę tyrozyny. Witamina E zwiększa szczelność naczyń krwionośnych, dzięki czemu może przyczynić się do zmniejszenia obrzęków towarzyszących chorobom tarczycy. Ich niedobór w warunkach nasilonego stresu oksydacyjnego może zwiększyć ryzyko wystąpienia choroby Hashimoto.
Tabela 1. Występowanie wybranych witamin w żywności:
| Witamina |
Przykłady produktów spożywczych zawierających wybrane witaminy |
| Witamina C |
warzywa (papryka czerwona, warzywa kapustne), owoce (czarna porzeczka, kiwi, truskawki), owoce cytrusowe, natka pietruszki |
Witamina A
(prowitamina A – beta karoten) |
jaja, sery podpuszczkowe dojrzewające, masło;
warzywa (marchew, dynia, natka pietruszki, szpinak, jarmuż, brokuły) i owoce (morele, brzoskwinie) |
| Witamina E |
tłuszcze roślinne (oleje z zarodków pszenicy, słonecznikowy, krokoszowy), produkty zbożowe, orzechy, warzywa, mięso, mleko i jego przetwory |
| Witamina D* |
tłuste ryby i jaja, mleko i jego przetwory |
* szacuje się, że z diety pochodzi jedynie 20% puli witaminy D w organizmie
Składniki mineralne
Do prawidłowego funkcjonowania tarczycy niezbędne są: jod, selen, żelazo i cynk. Przykłady produktów będących źródłem tych składników zostały wymienione w Tabeli 2.
Jod dostarczany do organizmu w formie organicznej wraz z pożywieniem. Zarówno jego nadmiar jak i niedobór może wpływać na pogorszenie funkcjonowania tarczycy, ponieważ jod jest niezbędny do jodowania tyrozyny w syntezie hormonów tarczycy. Niedobór może skutkować zmniejszeniem stężenia T3 i T4 w tarczycy, a zwiększeniem stężenia TSH we krwi. Z kolei nadmiar może zapoczątkować lub nasilić procesy zapalne w gruczole tarczowym i w konsekwencji doprowadzić do rozwoju AZT typu Hashimoto.
Selen wpływa na regulację homeostazy hormonów tarczycy na wszystkich poziomach. Jego niedobór może nasilać stres oksydacyjny i pogłębiać chorobę Hashimoto. Jednakże nie ma rekomendacji dotyczących zalecania suplementacji selenu.
Żelazo bierze udział w regulacji syntezy i przemian hormonów tarczycy. Przy chorobie Hashimoto często diagnozuje się również anemię z niedoboru żelaza, która może pogłębiać chorobę tarczycy i zwiększać zapotrzebowanie na lewotyroksynę. W takim przypadku dopiero poprawa parametrów zdrowotnych w anemii prowadzi do zmniejszenia miana przeciwciał anty-tarczycowych.
Cynk, poza udziałem w syntezie i metabolizmie hormonów tarczycy, wykazuje właściwości przeciwutleniające i przeciwzapalne. Jego niedobór może pogarszać funkcje tarczycy i sprzyjać rozwojowi choroby zapalnej tarczycy.
Tabela 2. Występowanie wybranych składników mineralnych w żywności:
| Składnik mineralny |
Przykłady produktów spożywczych zawierających wybrane składniki mineralne |
| Jod |
owoce morza, ryby (dorsz, mintaj, halibut, śledź), algi, mleko i jego przetwory, jaja, sól jodowana |
| Selen |
ryby, skorupiaki, mleko i jego przetwory, czosnek, grzyby, suche nasiona roślin strączkowych, orzechy brazylijskie |
| Żelazo |
mięso (np. chuda wołowina, chuda wieprzowina), jaja, natka pietruszki, suche nasiona roślin strączkowych, pieczywo pełnoziarniste, pestki dyni, kasza jaglana, komosa ryżowa |
| Cynk |
mięso (np. wołowina, indyk), sery podpuszczkowe, jaja, pieczywo pełnoziarniste, kasza gryczana, kasza jaglana, pestki dyni, siemię lniane |
Wolotwórcze działanie żywności
Właściwości goitrogenne, czyli inaczej wolotwórcze, mogą wykazywać izoflawonoidy (np. genisteina i dadzeina zawarta w nasionach soi), tioglikozydy (zawarte w warzywach kapustych, np. w kapuście, kalarepie, brokułach, kalafiorze), a także siarkocyjanki, rodanki i glikozydy cyjanowe (zawarte głównie w orzechach arachidowych). W warunkach niedoboru jodu oraz przy jednoczesnym dużym spożyciu substancji goitrogennych z żywności może dojść do tworzenia wola, co w konsekwencji sprzyja rozwojowi chorób tarczycy. Ważne jest zatem, aby zadbać o umiarkowane spożycie warzyw krzyżowych czy soi z dietą (3-4 porcje tygodniowo, najlepiej w formie ugotowanej) oraz wzbogacanie codziennego jadłospisu w produkty będące źródłem jodu.
Działanie goitrogenne wykazują również pozostałe flawonoidy obecne dość szeroko w warzywach i owocach, nasionach roślin strączkowych, kakao oraz herbacie. Ponadto flawonoidy z jednej strony mogą wykazywać działanie ochronne na komórki tarczycy, jako antyoksydanty i składniki przeciwzapalne, z drugiej konkurują z tyrozyną o przyłączanie jodu, przez co mogą zaburzać proces jodowania hormonów tarczycy. Mogą również wpływać na zaburzenie wydzielania i stężenia we krwi TSH oraz fT4. Pomimo to, nie ma rekomendacji dotyczących ograniczenia spożycia flawonoidów w codziennej diecie. Korzyści zdrowotne płynące ze spożywania produktów bogatych we flawonoidy przewyższają potencjalne ryzyko, dlatego ważne, aby w codziennej diecie pojawiały się urozmaicone warzywa, owoce oraz inne produkty roślinne.
Podsumowanie
Edukacja żywieniowa w profilaktyce oraz dietoterapii chorób tarczycy odgrywa kluczową rolę. Nieprawidłowe nawyki żywieniowe, tj. stosowanie bardzo niskokalorycznych diet czy niedobory białka i kluczowych dla funkcjonowania tarczycy witamin i składników mineralnych mogą przyczynić się do wywołania lub pogłębienia procesu chorobowego. Zmiana sposobu żywienia jest więc niezbędnym elementem poprawy lub zachowania zdrowia.
Piśmiennictwo:
- Lachowicz K., Stachoń M., Pałkowska-Goździk E., Lange E.: Fizjologiczne aspekty postępowania dietetycznego w chorobie Hashimoto. Kosmos 2019, 68(2), 201-214.
- Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J. (red.): Normy żywienia dla populacji Polski
i ich zastosowanie. NIZP-PZH, Warszawa, 2020
- Ihnatowicz P., Drywień M., Wątor P., Wojsiat J.: The importance of nutritional factors and dietary management of Hashimoto’s thyroiditis. Annals of Agricultural and Environmental Medicine 2020; 27(2): 184-193.
- Jurczak R.: Istotne składniki odżywcze w diecie osób z chorobą Hashimoto. Acta Salutem Scientiae 2019, 1, 27-41.
Autor mgr Anna Krzemińska | 25.08.2023 | Choroby tarczycy
Występowanie i rozwój zapalenia tarczycy
Choroba zapalna Hashimoto wzięła swoją nazwę od nazwiska chirurga pochodzącego z Japonii. To właśnie Hakaru Hashimoto na początku XX wieku odkrył nowy typ zapalenia tarczycy. W chorobie tej występuje atrofia, czyli zanik gruczołu tarczowego wywołany nadmierną aktywnością limfocytów. Autoreaktywne limfocyty naciekające tkankę tarczycy powstają, gdy wzrasta stężenie przeciwciał przeciw tyreoglobulinie (anty-TG), czyli glikoproteinie uczestniczącej w powstawaniu trójjodotyroniny (T3) i tyrozyny (T4) oraz przeciwko peroksydazie tarczycowej (anty- TPO) – enzymowi, który jest niezbędny w prawidłowej gospodarce jodem.
Dziś autoimmunologiczne zapalenie tarczycy typu Hashimoto dotyczy wszystkich grup populacyjnych. Chorują na nią osoby w każdym wieku, choć najwięcej zachorowań odnotowuje się w grupie 45-65 lat. Istotna jest również płeć – liczba zachorowań wśród kobiet jest około 10-krotnie większe niż u mężczyzn. Na wystąpienie bądź rozwój choroby zapalnej tarczycy mogą wpływać inne choroby autoimmunizacyjne, m.in. celiakia, anemia złośliwa, cukrzyca typu 1, łuszczyca, reumatoidalne zapalenie stawów czy stwardnienie rozsiane. Duży wpływ mają także przebyte infekcje, czynniki genetyczne, środowiskowe oraz żywieniowe. Szczególny wpływ na rozwój choroby Hashimoto może mieć nadmiar jodu oraz niedobory witaminy D i selenu w organizmie.
Niedobór hormonów tarczycowych oraz osłabienie ich działania na poziomie komórkowym może doprowadzić do spadku tempa metabolizmu oraz zaburzeń gospodarki lipidowej i węglowodanowej, w tym do rozwoju insulinooporności w wątrobie i tkankach obwodowych. Wśród kobiet w wieku rozrodczym choroba Hashimoto może być przyczyną niepłodności, jak również zwiększać ryzyko poronień i przedwczesnych porodów. Ponadto obecność autoprzeciwciał tarczycowych, niezależnie od stężenia hormonów tarczycy, może determinować objawy depresji.
Profilaktyka i leczenie farmakologiczne
Leczenie przyczynowe nie jest stosowane w Hashimoto. Leczenie farmakologiczne zaleca się u chorych z kliniczną postacią choroby, czyli gdy obserwujemy jednoczesne podwyższone stężenie TSH oraz obniżone stężenie T4. Stosuje się wtedy lewotyroksynę, a jej dawka uzależniona jest od stanu czynnościowego gruczołu tarczowego. Niestety choroba Hashimoto na początku występuje w postaci utajonej, bez objawów klinicznych, a jej rozwój wpływa na destrukcję komórek tarczycy. Dopiero z czasem wraz z przewlekłym procesem zapalnym pojawia się pełnoobjawowa postać choroby. Z tego względu bardzo ważna jest dietoprofilaktyka, w tym edukacja żywieniowa oraz zmiana nawyków, które mogą wpływać na wystąpienie i rozwój choroby.
Znaczenie diety na przebieg choroby Hashimoto
Odpowiednio skomponowana dieta może wpłynąć na poprawę zdrowia poprzez wspieranie czynności tarczycy oraz spowolnienie lub zatrzymanie przebiegu procesu zapalnego. Zarówno makro- jak i mikroskładniki diety mają wpływ na działanie hormonów tarczycy, tj. ich syntezę, wydzielanie, przemiany oraz transport we krwi. Dobrze zbilansowany jadłospis również ma znaczenie w optymalnym leczeniu syntetyczną lewotyroksyną oraz może zmniejszać ryzyko chorób będących konsekwencją niedoborów hormonów tarczycy w organizmie, w tym ryzyko rozwoju zaburzeń metabolicznych.
Dietoteriapia
Nie ma jednej, uniwersalnej diety dla wszystkich chorych na Hashimoto. Zalecenia powinny być indywidualnie dostosowane do potrzeb każdej osoby, z uwzględnieniem jej zapotrzebowania energetycznego, wieku, płci, aktywności fizycznej, współwystępujących chorób oraz preferencji żywieniowych i kulturowych. Podstawą do tworzenia zaleceń dietetycznych są zasady prawidłowego żywienia kierowane do osób zdrowych oraz komponowanie posiłków w oparciu o Talerz zdrowego żywienia.
U osób chorych na AZT typu Hashimoto niezwykle ważne jest włączenie do diety produktów bogatych w składniki zapewniające prawidłową syntezę, wydzielanie i działanie hormonów tarczycy oraz produktów o działaniu antyoksydacyjnym i przeciwzapalnym. W niektórych przypadkach konieczne może okazać się jednak ograniczenie przyjmowania, a nawet całkowite wyeliminowanie z jadłospisu produktów zawierających składniki prowadzące do zmniejszenia aktywności tarczycy i wydzielania przez nią hormonów oraz takich, które wykazują działanie prooksydacyjne i prozapalne. Więcej o tych produktach i komponowaniu diety przeczytasz tu: AZT typu Hashimoto – profilaktyka żywieniowa i wsparcie dietą w chorobie, część 2.
Energia z diety
Przy zbyt wysokiej podaży energii z dietą nasilają się procesy syntezy i wydzielania hormonów tarczycy oraz procesy zapalne, stąd długotrwała dieta o dodatnim bilansie energetycznym i bogata w nasycone kwasy tłuszczowe (NKT) ma działanie prozapalne i może sprzyjać rozwojowi chorób tarczycy. Z drugiej strony znaczne restrykcje kaloryczne, zwłaszcza na poziomie 40% w stosunku do zapotrzebowania, powodują, że procesy syntezy i sekrecji hormonów tarczycy są hamowane, a to z kolei może przyczyniać się do nasilenia zaburzeń i rozwoju choroby Hashimoto. Dlatego dużym zagrożeniem dla zdrowia jest nierozważne i częste odchudzanie się z zastosowaniem bardzo niskokalorycznych diet, głodówek oraz „diet oczyszczających”. Warto, aby redukcja masy ciała była racjonalna – dostosowana do potrzeb i możliwości chorego.
Dla przykładu:
Całkowite zapotrzebowanie energetyczne 40-letniej kobiety o wzroście 170 cm, masie ciała 86 kg oraz o umiarkowanej aktywności fizycznej:
na podstawie wzoru Mifflina, wynosi 2500 kcal.
Deficyt kaloryczny na poziomie 40% wynosi:
0,4 * 2500 kcal = 1000 kcal
2500 kcal – 1000 kcal = 1500 kcal.
Na podstawie obliczeń możemy wnioskować, że u tej kobiety długotrwałe zastosowanie diety o wartości energetycznej poniżej 1500 kcal może zwiększyć ryzyko zapoczątkowania lub rozwinięcia choroby tarczycy. Dlatego bardzo ważna jest świadomość, że zbytnie restrykcje kaloryczne wnoszą duże zagrożenie dla zdrowia.
Zagrożenia wynikające ze stosowania bardzo niskokalorycznych diet odchudzających przeważają nad korzyściami, które pacjent może uzyskać. Dodatkowo dieta o niskiej podaży energii może wpłynąć na spowolnienie podstawowej przemiany materii, która i tak jest już obniżona u osób w stanie hipotyreozy. Paradoksalnie konsekwencją może być wtedy wzrost masy ciała. Ważne zatem, aby w planowaniu diety przy nadmiernej masie ciała stosować umiarkowane deficyty energetyczne nie przekraczające 10-20%. Zamiast dalej zmniejszać energetyczność diety, warto wprowadzić codzienną aktywność fizyczną, która dodatkowo wesprze zmniejszenie masy ciała.
Podsumowanie
Przed modyfikacją sposobu żywienia warto skonsultować się z dietetykiem, który pomoże w zidentyfikowaniu błędów żywieniowych i wprowadzeniu zmian, które pomogą w spowolnieniu procesu zapalnego tarczycy, złagodzeniu dolegliwości wywołanych chorobą oraz wpłyną na poprawę ogólnej jakości życia. W tym celu warto skorzystać z pomocy specjalistów w Centrum Dietetycznym Online: https://cdo.pzh.gov.pl/, gdzie bezpłatnie można uzyskać poradę dietetyka, psychodietetyka oraz specjalisty do spraw aktywności fizycznej.
Piśmiennictwo:
- Lachowicz K., Stachoń M., Pałkowska-Goździk E., Lange E.: Fizjologiczne aspekty postępowania dietetycznego w chorobie Hashimoto. Kosmos 2019, 68(2), 201-214.
- Skoczek W., Salamaga Ł., Szymajda W., Zaleski B., Szymczak M., Araszewski M., Brzezińska K., Owecki M.: Autoimmunologiczne choroby tarczycy – przegląd literatury. Postępy Biologii Komórki 2020, 47(2), 119-140.
- Weetman A. P.: An update on the pathogenesis of Hashimoto’s thyroiditis. J Endocrinol Invest 2021, 44(5), 883-890.
- Dojs A.: Dietoprofilaktyka i dietoterapia w chorobach autoimmunologicznych ze szczególnym uwzględnieniem schorzeń gruczołu tarczowego, w tym choroby Hashimoto. Acta Salutem Scientiae 2019, 1, 21-26.
- Hubalewska-Dydejczyk A., Trofimiuk-Müldner M., Ruchała M., Lewiński A., Bednarczuk T., Zgliczyński W., Syrenicz A., Kos-Kudła B., Jarząb B., Gietka-Czernel M., Szczepanek-Parulska E., Krajewska J., Andrysiak-Mamos E., Zygmunt A., Karbownik-Lewińska M., Choroby tarczycy w ciąży: zalecenia postępowania Polskiego Towarzystwa Endokrynologicznego. Endokrynologia Polska, 72, 5/2021.
Autor mgr Aleksandra Wedziuk-Reszka | 28.07.2022 | Choroby tarczycy
Niedoczynność tarczycy to choroba wywołana niedoborem lub nieprawidłowym działaniem hormonów tarczycy. Jej przyczyną może być m.in. niedobór lub nadmiar jodu w pożywieniu, infekcje wirusowe czy farmakoterapia stosowana w kontekście innych chorób. Niedoczynność tarczycy może również przebiegać ze współistniejącą chorobą Hashimoto.
Farmakoterapia przy niedoczynności tarczycy stanowi podstawowy i najważniejszy element terapii. Jednak rosnąca liczba dowodów naukowych potwierdza bardzo korzystny wpływ prawidłowego sposobu żywienia w przebiegu i skuteczności leczenia niedoczynności tarczycy.
Odpowiednio zbilansowana dieta, która dostarcza wszystkich niezbędnych składników odżywczych, przyczynia się do zmniejszenia ryzyka wystąpienia chorób dietozależnych oraz stanu zapalnego. Prawidłowy sposób żywienia uwzględniający odpowiednią podaż jodu, żelaza, selenu, witaminy D, białka i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych wspiera właściwą pracę tarczycy. Ponadto wpływa korzystnie na lepsze samopoczucie chorego i poprawia skuteczność stosowanej farmakoterapii.
Przy niedoczynności tarczycy bardzo ważne jest, aby nie stosować zbyt dużych restrykcji kalorycznych. Stosowanie diet o niskiej kaloryczności nie jest polecane nikomu, a w szczególności osobom z dysfunkcjami tarczycy. Zbyt duże ograniczenie kaloryczności może prowadzić do wzrostu stężenia hormonu tyreotropowego (TSH) – wydzielanego przez przedni płat przysadki mózgowej oraz przyczyniać się do obniżenia tempa przemiany materii.
Najważniejsze makroskładniki, witaminy i składniki mineralne
Białko
Odpowiednie spożycie białka u osób chorujących na niedoczynność tarczycy jest istotne ze względu na jego udział w produkcji hormonów tarczycy. W związku z tym w diecie powinny znaleźć się produkty będące źródłem pełnowartościowego białka – takie jak ryby, chude mięso czy jaja. Dobrym źródłem białka są również nasiona roślin strączkowych, które warto spożywać co najmniej 1-2 razy w tygodniu. Produkty będące źródłem białka, zgodnie z Talerzem Zdrowego Żywienia, powinny stanowić ok. ¼ objętości talerza.
Żelazo
Żelazo jest niezbędnym składnikiem w produkcji hormonów tarczycy. Jego niedobór może blokować aktywność peroksydazy tarczycowej, która odpowiada za aktywację przemiany tyreoglobuliny do tyroksyny (T4) oraz trójjodotyroniny (T3). Peroksydaza tarczycowa to enzym, który bierze udział w syntezie hormonów tarczycy, a tyreoglobulina jest białkiem, które odpowiada za syntezę i magazynowanie hormonów tarczycy T3 i T4. W związku z tym, przy niedoborze żelaza, może dochodzić do wzrostu poziomu TSH i obniżenia stężenia T3. Niedokrwistość może zatem przyczyniać się do zwiększonego ryzyka chorób tarczycy (w tym niedoczynności). Dobrymi źródłami żelaza są mięso oraz jaja. Żelazo znajduje się także w produktach pochodzenia roślinnego np.: soi, pestkach dyni, nasionach lnu czy fasoli.
Jod
Jod jest składnikiem mineralnym, który jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu, w tym odpowiedniej pracy tarczycy. Jest on składnikiem hormonów tarczycy, dlatego jest niezbędny do właściwego procesu ich produkcji. Jod może przyczynić się do pogłębienia deficytów innych składników mineralnych takich jak żelazo czy selen. Zarówno nadmiar, jak i niedobór jodu może mieć niekorzystny wpływ na funkcjonowanie tarczycy. Zbyt duża podaż jodu może prowadzić do efektu Wolffa-Chainkoffa (osłabienia funkcji tarczycy na skutek wchłonięcia zbyt dużej ilości jodu), a jego niedobór do powstawania wola tarczycowego. Nie należy rutynowo wprowadzać suplementacji jodem. Badania naukowe wykazały, że kobiety są bardziej wrażliwe na działanie jodu niż mężczyźni. Z tego względu suplementacja powinna być dopasowana indywidualnie, a stężenie jodu we krwi powinno być monitorowane. W produktach spożywczych najwięcej jodu znajduje się w rybach morskich i owocach morza. Inne źródła jodu w diecie to jaja, mleko i jego przetwory oraz sól jodowana.
Selen
Selen jest składnikiem dejodynaz (grupy enzymów), które uczestniczą w przemianie tyroksyny (T4) do trójjodotyroniny (T3). Dejodynazy (D1, D2, D3) należą do rodziny selenoprotein, a ich nazwa wynika z roli pełnionej w przyłączaniu i odłączaniu jodu. Przyczynia się to do powstania czynnej formy hormonu lub jego nieaktywnej postaci. Gdy dochodzi do niedoborów selenu, zmniejsza się wytwarzanie T3, co może prowadzić do uszkodzenia osłabienia funkcji tarczycy. Selen odpowiada także za przyswajanie jodu i może wspomóc zmniejszenie stanu zapalnego. Jeżeli decydujemy się na suplementację selenu, należy to robić pod kontrolą lekarza, ponieważ istnieje niewielka różnica pomiędzy dawką terapeutyczną, a toksyczną. Źródłami selenu w diecie są: ryby, produkty zbożowe oraz niektóre warzywa (np. brokuły, kapusta biała, cebula, szparagi) i owoce. Ilość zawartego w nich selenu zależy od rodzaju gleby, w której były uprawiane. Do dobrych źródeł selenu należą też soczewica czy orzechy (szczególnie te brazylijskie).
Witamina D
Witamina D przyczynia się do zmniejszenia produkcji cytokin prozapalnych, jednocześnie pobudzając wytwarzanie cytokin przeciwzapalnych. Badania naukowe wykazały, że u chorych autoimmunologicznie (czyli wtedy, gdy niedoczynność tarczycy przebiega wraz z chorobą Hashimoto)częściej dochodzi do niedoborów witaminy D niż u osób zdrowych. Witamina D znajduje się w takich produktach jak tłuste ryby morskie (np. łosoś) i jaja oraz w mniejszym stopniu w mleku i produktach mlecznych. Szacuje się, że z diety pochodzi zaledwie 20% puli witaminy D w organizmie. Dlatego też tak ważna jest odpowiednio dopasowana suplementacja oraz stałe monitorowanie stężenia witaminy D we krwi poprzez badania kontrolne.
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3
Silne właściwości przeciwzapalne wykazują również kwasy tłuszczowe omega-3. Odgrywają one też rolę w stymulacji przekształcania trójjodotyroniny do tyroksyny. Ze względu na właściwości przeciwzapalne oraz korzystne działanie na funkcjonowanie tarczycy warto uwzględnić źródła kwasów tłuszczowych omega-3 w sposobie żywienia. Tego typu kwasy znajdują się w olejach roślinnych (np. olej lniany, rzepakowy), orzechach (np. orzechy włoskie), a także w rybach morskich (np. łosoś, makrela, halibut, śledź).
Dieta bezlaktozowa i bezglutenowa
Nietolerancja laktozy spowodowana jest brakiem aktywności enzymu laktazy, który odpowiada za rozkład laktozy do glukozy i galaktozy. Często powielany jest mit, że osoby z dysfunkcjami tarczycy powinny wyeliminować produkty będące źródłem laktozy.
Warto zaznaczyć, że nie każda osoba chorująca na niedoczynność tarczycy ma nietolerancję laktozy.
Jeżeli nie występują objawy (np. bóle brzucha, wzdęcia, biegunki), które wskazywałyby na tego typu nietolerancję, to nie ma podstaw aby eliminować laktozę z diety. Jednak, jeżeli takie symptomy współistnieją z chorobą tarczycy (np. niedoczynnością), wówczas warto zrobić test w kierunku nietolerancji laktozy, która może mieć istotny wpływ na wchłanianie lewotyroksyny (leku stosowanego m. in. w niedoczynności tarczycy i wykazującego podobne działanie do hormonów tarczycy). Dowody naukowe sugerują, aby osoby, u których w badaniach zauważa się duże wahania stężenia TSH i przyjmujących wysokie dawki tyroksyny, wykonały test na nietolerancję laktozy. U osób z nietolerancją laktozy zazwyczaj potrzebna jest większa dawka lewotyroksyny do osiągnięcia odpowiedniego poziomu TSH. Nietolerancja laktozy może też pogarszać wchłanianie tyroksyny poprzez przyspieszony pasaż jelitowy. Nie należy natomiast zapobiegawczo i bez odpowiedniej diagnozy eliminować produktów zawierających laktozę. Jest ona głównie zawarta w mleku i produktach mlecznych, które są jednocześnie dobrym źródłem wapnia oraz innych witamin i składników mineralnych np. jodu.
Źródłem glutenu są głównie produkty zbożowe. Jednocześnie są one bogate w błonnik pokarmowy, witaminy oraz składniki mineralne. Dlatego stosowanie diety bezglutenowej nie powinno być stosowane profilaktycznie. Sposób żywienia eliminujący gluten z diety powinien być stosowany tylko i wyłączenie przy jednoczesnej obecności niedoczynności tarczycy czy chorobie Hashimoto i zdiagnozowanej celiakii. Badania naukowe nie wykazały, aby spożywanie glutenu wiązało się z większym ryzykiem wystąpienia niedoczynności tarczycy czy choroby Hashimoto. Nie ma też dowodów naukowych, aby dieta bezglutenowa była skuteczna w leczeniu chorób tarczycy bez zdiagnozowanej celiakii. Eliminacja glutenu nie poprawia też funkcjonowania pracy tarczycy.
Dlatego, jeżeli osoba z niedoczynnością tarczycy lub chorobą Hashimoto nie ma stwierdzonej celiakii, alergii lub nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten, to nie powinna ona przechodzić na dietę bezglutenową.
Produkty zawierające substancje wolotwórcze
Związki wolotwórcze (goitrogeny) to substancje, które posiadają zdolność wiązania jodu. Może to prowadzić do uniemożliwienia dostarczenia tego pierwiastka na potrzeby pracy tarczycy, który jest wykorzystywany do syntezy hormonów. Działanie to może przyczyniać się do przerostu gruczołu tarczycowego i powstania niedoczynności tarczycy. Na działanie to są narażone głównie osoby, które cierpią na niedobór jodu i spożywające duże ilości produktów będących źródłem związków goitrogennych.
Pomimo tego spożywanie produktów zawierających substancje wolotwórcze przy niedoczynności tarczycy nie jest przeciwskazane.
Związki te znajdują się głównie w warzywach kapustnych takich jak: kalafior, kapusta, brukselka czy brokuł ale też w soi. Produkty te są przede wszystkim źródłem wielu witamin i składników mineralnych, błonnika pokarmowego i wielu związków biologicznie czynnych. Warto zwrócić uwagę na ich sposób przygotowania, ponieważ ich obróbka termiczna prowadzi do zmniejszenia o ok. 30% zawartości substancji goitrogennych. Jeżeli w pierwszych minutach będziemy gotować te produkty bez przykrycia, możemy doprowadzić do jeszcze większej inaktywacji substancji wolotwórczych. Warto też pamiętać, aby w diecie spożywane były produkty będące źródłami jodu (ryby, produkty mleczne i niektóre warzywa).
Zaparcia
Przy niedoczynności tarczycy często występują problemy z zaparciami, które mogą być spowodowane spowolnieniem perystaltyki jelit. Ważne jest więc, aby dostarczyć organizmowi odpowiednią ilość błonnika pokarmowego oraz płynów. Dobrym jego źródłem są przede wszystkim pełnoziarniste produkty zbożowe takie jak np.: otręby, naturalne płatki zbożowe, pełnoziarniste pieczywo, warzywa i owoce, nasiona roślin strączkowych oraz orzechy, nasiona i pestki. Wprowadzając większe ilości błonnika pokarmowego należy robić to stopniowo, ponieważ nagłe włączenie dużych ilości tego składnika diety może zadziałać odwrotnie i nasilić zaparcia. Przy podwyższeniu spożycia błonnika pokarmowego warto pamiętać o zwiększeniu ilości wypijanych płynów. Przede wszystkim powinna być to woda. Najlepiej spożywać minimum 6 szklanek płynów dziennie. Unikać należy natomiast napojów z dodatkiem cukru. W zaparciach pomóc może też aktywność fizyczna, która przyczyni się do pobudzenia pracy jelit.
Interakcje leków z żywnością
W przypadku niedoczynności tarczycy podstawą leczenia jest indywidualnie dostosowana dawka lewotyroksyny. Odpowiedni odstęp czasowy pomiędzy posiłkiem, a przyjęciem leków oraz niektóre produkty mogą mieć istotny wpływ na przyswajalność przyjmowanych hormonów. Badania naukowe potwierdzają, że przyjmowanie leku rano, na godzinę przed zjedzeniem śniadania, korzystnie wpływa na wchłanianie tyroksyny. Natomiast do ograniczenia wchłaniania leków przyczyniają się takie produkty jak: kawa, sok grejpfrutowy czy produkty sojowe. Dlatego warto, aby w pierwszym posiłku po spożyciu leków nie pojawiały się wyżej wymienione produkty.
Przy występowaniu niedoczynności tarczycy istotnym elementem leczenia jest odpowiedni sposób żywienia, który powinien być prawidłowo zbilansowany i urozmaicony. Nie powinno zabraknąć w nim m.in. odpowiedniej ilości białka, błonnika pokarmowego czy wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3. Ważne jest również, aby w diecie znalazły się produkty będące źródłem selenu, jodu, żelaza oraz witaminy D. Nie należy też profilaktycznie, bez odpowiedniej diagnozy, eliminować laktozy i glutenu, aby nie zmniejszać różnorodności stosowanej diety.
Piśmiennictwo:
- Ihnatowicz P., Drywień M., Wątor P., Wojsiat J.: The importance of nutritional factors and dietary management of Hashimoto’s thyroiditis. Ann. Agric. Environ. Med. 2020; 27(2): 184-193.
- Ratajczak A. E., Moszak M., Grzymisławski M.: Zalecenia żywieniowe w niedoczynności tarczycy i chorobie Hashimoto. Piel. Zdr. Publ. 2017; 7(4): 305-311.
- Ratajczak M., Gietka-Czernel M.: Rola selenu w organizmie człowieka. Post. N. Med. 2016; XXIX(12): 929-933.
- Pastusiak K., Michałowska J., Bogdański P.: Postępowanie dietetyczne w chorobach tarczycy. Forum Zab. Metabol.2017; 8(4): 155-160.
- Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J. (red.): Normy żywienia dla populacji Polski
i ich zastosowanie. NIZP-PZH, Warszawa, 2020.
Autor Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej | 12.04.2017 | Choroba a dieta, Choroby tarczycy
Jod jest elementem niezbędnym do syntezy hormonów tarczycy. Jego niedobór skutkuje znacznym obniżeniem poziomu hormonów tarczycowych (T4, T3) oraz wzrostem stężenia hormonu tyreotropowego (TSH). Jod w stałych ilościach występuje w wodzie morskiej (około 50 μg/l), dlatego też najlepszym źródłem jodu są ryby i skorupiaki morskie, które koncentrują od 10-200 μg/ 100g. Największe ilości tego pierwiastka zawierają: makrela, małże, dorsz, ostrygi. Aby zaopatrzyć organizm w wystarczającą ilość jodu, ryby należy jadać przynajmniej 3-4 razy w tygodniu. Pozostałe grupy produktów zawierają nieznaczne ilości tego składnika.
Spośród warzyw znaczną ilością jodu odznaczają się brokuły (w porcji 200 g – w szklance zawierają 30 µg jodu, czyli 31% średniego zapotrzebowania) oraz rośliny strączkowe – groch (14 µg/ 100 g, czyli 15% EAR średniego dziennego zapotrzebowania). Uwaga! Jednak produkty te, ze względu na zawartość substancji, utrudniających wchłanianie jodu, powinny być jadane jedynie w ramach urozmaicenia diety, a nie jako głowne źródło jodu.
W 100 g otrąb zawarte jest aż 31 µg jodu (32% EAR). Ponadto otręby są również cennym źródłem błonnika, który u osób z niedoczynnością tarczycy jest szczególnie istotny, ze względu na częste występowanie zaparć (dowiedz się więcej).
Źródłem jodu jest także sól, ze względu na jej obowiązkowe jodowanie. Zawartość jodu wynosi 2,3 mg jodu na 100 g soli. Ze względu niekorzystne oddziaływanie soli spożywanej w nadmiernych ilościach, zaleca się by nie przekraczać rekomendowanych 5g/d (jedna płaska łyżeczka).
Selen – długotrwały niedobór może być również przyczyną złej przyswajalności jodu, co nasila rozwój objawów niedoczynności tarczycy. Znaczne ilości selenu znajdują się w skorupiakach i rybach, w których zawartość selenu waha się od 20 µg do 60 µg / 100g, w zależności od gatunku oraz orzechach brazylijskich (1917 µg/ 100 g). Nieznaczne ilości znajdziemy w nasionach roślin strączkowych, czosnku, grzybach (w ilości 6 – 14 µg/100 g.). W warzywach oraz owocach ilość selenu nie przekracza 2µg/ 100g.
Żelazo – zawarte jest w cząsteczce jednego z enzymów kluczowych do prawidłowego funkcjonowania tarczycy. W diecie osób z niedoczynnością tarczycy powinny występować produkty będące dobrym źródłem żelaza. Zalicza się do nich: nasiona lnu, pestki dyni, otręby pszenne, zarodki pszenne, suche nasiona roślin strączkowych, zwłaszcza soję, fasolę, soczewicę, mak, nasiona sezamu, żółtko jaja, orzechy pistacjowe.
Cynk – jego niedobór w organizmie skutkuje obniżeniem stężenia hormonów tarczycy T4 i T3. Głównym źródłem cynku są produkty zbożowe (pieczywo pełnoziarniste, kasza gryczana czy jaglana), dostarczające 30-40% ogólnej ilości tego mikroskładnika oraz mięso i jego przetwory – 28-34%. Znaczne ilości zawarte są również w zarodkach pszennych, nasionach lnu oraz pestkach dyni.
Dlaczego błonnik?
Ze względu na to, że wysoki odsetek osób chorujących na niedoczynność tarczycy cierpi na zaparcia, dobrze jest uwzględniać w diecie odpowiednią ilość błonnika. Źródło błonnika powinny stanowić pełnoziarniste produkty zbożowe, surowe i gotowane na parze warzywa oraz świeże lub suszone owoce. Dzienne spożycie błonnika powinno być zawarte w granicach 20-40 g/ d.
Produkty wolotwórcze
Są takie produkty, których osoba chorująca na niedoczynność tarczycy powinna unikać. To te, które mogą ograniczać przyswajanie jodu z pożywienia. Wśród takich substancji wymienia się tioglikozydy, zawarte w warzywach kapustnych (różne rodzaje kapust, brukselka) oraz w innych warzywach krzyżowych jak kalafior, brokuły, jarmuż, kalarepa. Należy koniecznie spożywać je w formie gotowanej do trzech razy w tygodniu. W roślinach strączkowych, w tym głównie w soi, znajdują się izoflawony sojowe, genisteina i daidzeina, które mogą hamować syntezę hormonów tarczycy. Substancje przeciwwskazane dla osób z niedoczynnością tarczycy znajdują się również w rzepie i brukwi.
Literatura:
- Rayman M.P., Thompson A.J., Bekaert B. at al..: Randomized controlled trial of the effect of selenium supplementation on thyroid function in the elderly in the United Kingdom. Am J Clin Nutr 2008, 87, 370-378
- Corvilain B., Contempre B., Longombe at al. A. O.: Selenium and the thyroid: how the relationship was established. Am J Clin Nitr Suppl 1993, 57, 244-248
- Zimmermann MB, Köhrle J.: The Impact of Iron and Selenium Deficiencies on Iodine and Thyroid metabolism: Biochemistry and Relevance to Public Health. Thyroid, 2002, 12, 10, 867- 878
- Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K. Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL, Warszawa 2005.
- Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B.: Normy Żywienia Człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. PZWL, IŻŻ, Warszawa, 2008.
- Messina M, Redmond G.: Effects of soy protein and soybean isoflavones on thyroid function in healthy adults and hypothyroid patients: a review of the relevant literature. Thyroid. 2006, 16, 3, 249-58.
- Hess S.Y., Zimmermann M.B.: The Effect of Micronutrient Deficiencies on Iodine Nutrition and Thyroid Metabolism. Int. J. Vitam. Nutr. Res., 74, 2, 2004, 103–115
- Hess S.Y.: The impact of common micronutrient deficiencies on iodine and thyroid metabolism: the evidence from human studies. Best. Pract. Res. Clin. Endocrinol. Metab. 2010, 24, 1, 117-32
- Rasmussen L.B., Ovesen L., Bülow I., Jørgensen T., Knudsen N., Laurberg P., Perrild H.: Relations between various measures of iodine intake and thyroid volume, thyroid nodularity, and serum thyroglobulin. American Journal of Clinical Nutrition, 2002, 76, 5, 1069-1076
- Hess S.Y., Zimmermann M.B.: The Effect of Micronutrient Deficiencies on Iodine Nutrition and Thyroid Metabolism. Int. J. Vitam. Nutr. Res., 74, 2, 2004, 103–115
