Podatek od „niezdrowej” żywności, jako narzędzie profilaktyki chorób cywilizacyjnych.
W niektórych krajach, w tym w Polsce wprowadzono prawne ograniczenia sprzedaży niezdrowej żywności w szkołach, kampanie edukacyjne, samoregulacje reklam żywności dla dzieci, a w niektórych także dodatkowe oznakowanie na froncie opakowań żywności. W celu ograniczenia spożycia produktów o ubogiej wartości odżywczej WHO zachęca też do stosowania narzędzi ekonomicznych, jak podatek na żywność określaną w literaturze zachodniej jako „unhealthy food” lub „junk food”.Podatek, którego zasięg może objąć od razu całą populację uważany jest za lepsze rozwiązanie, niż szukanie sposobów, jak dotrzeć do poszczególnych grup konsumentów. Prozdrowotna polityka fiskalna, sprzyjająca walce z otyłością wpisana jest też do wykazu działań, w celu realizacji profilaktyki otyłości w Polsce (rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 marca 2021 r. w sprawie Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021-2025).
Przykładem kraju, z ponad 10-letnią historią podatku od niezdrowej żywności są Węgry. We wrześniu 2011 r. opodatkowaniem objęto tam słodycze (o zawartości cukru powyżej 25 g/100g), czekoladę (o zawartości cukru >40 g/100 g, w której udział kakao jest mniejszy, niż 40 g/100 g), napoje energetyzujące (o zawartości metyloksantyn, w tym kofeiny >1 mg/100 ml lub tauryny >100 mg/100 ml), słone przekąski (o zawartości soli >1 g/100 g) oraz przyprawy i zupy w proszku (o zawartości soli >5 g/100 g). Ponadto w 2015 r. wprowadzono w tym kraju wymóg prawny, aby posiłki i napoje oferowane w stołówkach publicznych spełniały określone wymagania zdrowotne. Zabronione jest m.in. serwowanie tłustego mięsa i słodkich napojów oraz stawianie na stole soli i cukru.
Obecnie najbardziej powszechny jest podatek od napojów słodzonych, obowiązujący w ponad 40 krajach na świecie. W Europie jest m.in. we Francji, Norwegii i Wielkiej Brytanii, w Ameryce Północnej w Meksyku i niektórych dużych miastach USA (np. Filadelfii, w stanie Pensylwania), w Ameryce Południowej w Chile, w Azji w Arabii Saudyjskiej i Tajlandii, a w Afryce w Maroko. 1 stycznia 2021 r. do krajów tych dołączyła Polska. Ustawą z dnia 14 lutego 2020 r. o zmianie niektórych ustaw, w związku z promocją prozdrowotnych wyborów konsumentów wprowadzono opłatę od napojów: a) z dodatkiem:
- cukrów prostych np. glukoza, fruktoza
- dwucukrów np. sacharoza, syropy glukozowo-fruktozowe
- z dodatkiem substancji słodzących np. sukraloza, acesulfam K
- z dodatkiem kofeiny
- z dodatkiem tauryny
Opłacie od słodkich napojów nie podlegają napoje zawierające ≥20% soku oraz jednocześnie ≤ 5g cukrów/100 ml, niektóre roztwory wodno-elektrolitowe oraz napoje, w których na pierwszym miejscu w wykazie składników znajduje się mleko albo jego przetwory.
Pomimo pewnych wątpliwości zbiorcze analizy skutków wprowadzenia podatku wskazują na skuteczność tego posunięcia. Na Węgrzech spożycie żywności przetworzonej spadło o 3,4%, a 73% konsumentów deklaruje, że ograniczyło konsumpcję opodatkowanych produktów i zaczęło wybierać zdrowsze zamienniki. W Norwegii podatek od słodyczy spowodował spadek ich sprzedaży – według różnych źródeł o 5-23%. Najwięcej danych, z uwagi na najpowszechniej wprowadzony podatek dotyczy jednak napojów. W Seattle (w stanie Waszyngton) po roku od jego ustanowienia sprzedaż napojów spadła o 22%, a w Filadelfii, gdzie podatek na napoje jest najwyższy w USA sprzedaż zmalała nawet o 42%, prawdopodobnie z powodu wzrostu cen napojów aż o 30%. W Portugalii oszacowano, że spożycie napojów spadło o 11-21%, a w Meksyku w dwa lata po wdrożeniu opodatkowania zakup napojów słodzonych zmniejszył się o 8-17%, przy jednoczesnym wzroście spożycia wody. Ogółem eksperci szacują, że wzrost cen napojów o 10% powoduje spadek ich spożycia także o 10%. W Polsce, z dotychczasowych szacunków przeprowadzonych przez Centrum Monitorowania Rynku wynika, że spadek sprzedaży słodkich napojów w pierwszym półroczu 2021 r., w stosunku do takiego samego okresu poprzedniego roku sięgnął 20%, przy średnim wzroście cen o 36%. Należy jednak pamiętać, że okres wprowadzenia tzw. opłaty cukrowej w Polsce nałożył się na okres pandemii COVID-19, kiedy konsumenci rzadziej robili zakupy, ograniczyli spotkania towarzyskie i nie korzystali z restauracji.
Omawiając skutki opodatkowania żywności należy także wspomnieć o niefortunnym przykładzie Danii, który jest często wykorzystywany przez przeciwników rozwiązań podatkowych. W październiku 2011 r. wprowadzono tam podatek od tłuszczów nasyconych, w przypadku, gdy ich zawartość przekraczała 2,3 g/100 g produktu. Podatkiem były zatem objęte m.in. oleje, masło, margaryna, mięso, nabiał i tłuszcze zwierzęce, co spotkało się z dużym sprzeciwem rolników, producentów żywności oraz nieprzychylnym nastawieniem konsumentów. Firmy skarżyły się, że podatek zwiększa koszty produkcji i zagraża miejscom pracy, a Duńczycy masowo podróżowali na zakupy do Niemiec i Szwecji, gdzie ceny tych produktów były niższe. W konsekwencji od 1 stycznia 2013 r. podatek w tym kraju został zniesiony. Z oszacowania jego skutków zdrowotnych wynika, że w okresie obowiązywania podatku spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych spadło o 4%, co mogło o 0,4% zmniejszyć ilość zgonów z powodu chorób cywilizacyjnych. W odpowiedzi na podatek nastąpiły jednocześnie inne zmiany sposobu żywienia. Do pozytywnych należał wzrost spożycia warzyw, a do negatywnych wzrost spożycia soli.
Podsumowanie: Efekt wprowadzania wymagań prawnych jest bardziej skuteczny, niż wieloletnie dyskusje z przemysłem spożywczym, nad potrzebą prozdrowotnych zmian składu produktów. Poza ww. opodatkowaniem żywności wcześniejszym przykładem owocnych rozwiązań prawnych jest wprowadzony w 2009 r. obowiązek dodatkowego oznakowania produktów, zawierających barwniki syntetyczne (E 102, 104, 110, 122, 124, 129). Konieczność zamieszczenia informacji „Barwnik może mieć szkodliwy wpływ na aktywność i skupienie uwagi u dzieci” spowodowała szybką i niemal całkowitą zamianę ww. barwników na barwniki naturalne. Wprowadzanie podatku na żywność o ubogiej wartości odżywczej nie powinno jednak ograniczać innych działań, na rzecz wzrostu świadomości o roli prawidłowego żywienia.
Artykuł opracowany w ramach realizacji Narodowego Programu Zdrowia na lata 20212025; Cel Operacyjny: Profilaktyka nadwagi i otyłości; Zadanie: Szkolenia w zakresie zasad zdrowego żywienia i aktywności fizycznej dla grup zawodowych zaangażowanych w działania na rzecz walki z nadwagą i otyłością (pracodawcy, przemysł spożywczy, menadżerowie zdrowia, zawody medyczne, nauczyciele, pracownicy ochrony zdrowia, pracownicy Państwowej Inspekcji Sanitarnej).
Literatura:
- Ustawa z dnia 14 lutego 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z promocją prozdrowotnych wyborów konsumentów. Dz. U. 2020, poz. 1492
- Sacks G., Kwon J., Backholer K.: Do taxes on unhealthy foods and beverages influence food purchases? Curr. Nutr. Rep., 2021; 10(3):179-187
- Bíró A.: Did the junk food tax make the Hungarians eat healthier? Food Policy, 2015; 54:107–111
- Wierzejska R.: The impact of the sweetened beverages tax on their reformulation in Poland – the analysis of the composition of commercially available beverages before and after the introduction of the tax
(2020 vs. 2021). Int. J. Environ. Res. Public Health 2022, 19, 14464
- Smed S., Scarborough P., Rayner M. et al.:. The effects of the Danish saturated fat tax on food and nutrient intake and modelled health outcomes: an econometric and comparative risk assessment evaluation. Eur. J. Clin. Nutr., 2016; 70: 681–686
- Raport Centrum Monitorowania Rynku o skutkach opłaty podatkowej. https://www.cmr.com.pl/rynek–napojow–bezalkoholowych–powprowadzeniuoplaty–cukrowej–podsumowanie–polrocza/
- Pedraza S., Popkin B.M., Batis C. et. al.: The caloric and sugar content of beverages purchased at different store-types changed after the sugary drinks taxation in Mexico. Int. J. Behav. Nutr. Phys. Act., 2019;16:103
- Bleich S.N., Dunn C.G., Soto M.J. et al.: Association of a sweetened beverage tax with purchases of beverages and high-sugar foods at independent stores in Philadelphia. JAMA Network Open, 2021; 1;4(6):e2113527
- Popkin B.M., Ng S.W.: Sugar-sweetened beverage taxes: lessons to date and the future of taxation. PLoS Med., 2021; 7; 2021