Niedoczynność tarczycy – rola żywienia w leczeniu
Niedoczynność tarczycy to choroba wywołana niedoborem lub nieprawidłowym działaniem hormonów tarczycy. Jej przyczyną może być m.in. niedobór lub nadmiar jodu w pożywieniu, infekcje wirusowe czy farmakoterapia stosowana w kontekście innych chorób. Niedoczynność tarczycy może również przebiegać ze współistniejącą chorobą Hashimoto.
Farmakoterapia przy niedoczynności tarczycy stanowi podstawowy i najważniejszy element terapii. Jednak rosnąca liczba dowodów naukowych potwierdza bardzo korzystny wpływ prawidłowego sposobu żywienia w przebiegu i skuteczności leczenia niedoczynności tarczycy.
Odpowiednio zbilansowana dieta, która dostarcza wszystkich niezbędnych składników odżywczych, przyczynia się do zmniejszenia ryzyka wystąpienia chorób dietozależnych oraz stanu zapalnego. Prawidłowy sposób żywienia uwzględniający odpowiednią podaż jodu, żelaza, selenu, witaminy D, białka i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych wspiera właściwą pracę tarczycy. Ponadto wpływa korzystnie na lepsze samopoczucie chorego i poprawia skuteczność stosowanej farmakoterapii.
Przy niedoczynności tarczycy bardzo ważne jest, aby nie stosować zbyt dużych restrykcji kalorycznych. Stosowanie diet o niskiej kaloryczności nie jest polecane nikomu, a w szczególności osobom z dysfunkcjami tarczycy. Zbyt duże ograniczenie kaloryczności może prowadzić do wzrostu stężenia hormonu tyreotropowego (TSH) – wydzielanego przez przedni płat przysadki mózgowej oraz przyczyniać się do obniżenia tempa przemiany materii.
Najważniejsze makroskładniki, witaminy i składniki mineralne
Białko
Odpowiednie spożycie białka u osób chorujących na niedoczynność tarczycy jest istotne ze względu na jego udział w produkcji hormonów tarczycy. W związku z tym w diecie powinny znaleźć się produkty będące źródłem pełnowartościowego białka – takie jak ryby, chude mięso czy jaja. Dobrym źródłem białka są również nasiona roślin strączkowych, które warto spożywać co najmniej 1-2 razy w tygodniu. Produkty będące źródłem białka, zgodnie z Talerzem Zdrowego Żywienia, powinny stanowić ok. ¼ objętości talerza.
Żelazo
Żelazo jest niezbędnym składnikiem w produkcji hormonów tarczycy. Jego niedobór może blokować aktywność peroksydazy tarczycowej, która odpowiada za aktywację przemiany tyreoglobuliny do tyroksyny (T4) oraz trójjodotyroniny (T3). Peroksydaza tarczycowa to enzym, który bierze udział w syntezie hormonów tarczycy, a tyreoglobulina jest białkiem, które odpowiada za syntezę i magazynowanie hormonów tarczycy T3 i T4. W związku z tym, przy niedoborze żelaza, może dochodzić do wzrostu poziomu TSH i obniżenia stężenia T3. Niedokrwistość może zatem przyczyniać się do zwiększonego ryzyka chorób tarczycy (w tym niedoczynności). Dobrymi źródłami żelaza są mięso oraz jaja. Żelazo znajduje się także w produktach pochodzenia roślinnego np.: soi, pestkach dyni, nasionach lnu czy fasoli.
Jod
Jod jest składnikiem mineralnym, który jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu, w tym odpowiedniej pracy tarczycy. Jest on składnikiem hormonów tarczycy, dlatego jest niezbędny do właściwego procesu ich produkcji. Jod może przyczynić się do pogłębienia deficytów innych składników mineralnych takich jak żelazo czy selen. Zarówno nadmiar, jak i niedobór jodu może mieć niekorzystny wpływ na funkcjonowanie tarczycy. Zbyt duża podaż jodu może prowadzić do efektu Wolffa-Chainkoffa (osłabienia funkcji tarczycy na skutek wchłonięcia zbyt dużej ilości jodu), a jego niedobór do powstawania wola tarczycowego. Nie należy rutynowo wprowadzać suplementacji jodem. Badania naukowe wykazały, że kobiety są bardziej wrażliwe na działanie jodu niż mężczyźni. Z tego względu suplementacja powinna być dopasowana indywidualnie, a stężenie jodu we krwi powinno być monitorowane. W produktach spożywczych najwięcej jodu znajduje się w rybach morskich i owocach morza. Inne źródła jodu w diecie to jaja, mleko i jego przetwory oraz sól jodowana.
Selen
Selen jest składnikiem dejodynaz (grupy enzymów), które uczestniczą w przemianie tyroksyny (T4) do trójjodotyroniny (T3). Dejodynazy (D1, D2, D3) należą do rodziny selenoprotein, a ich nazwa wynika z roli pełnionej w przyłączaniu i odłączaniu jodu. Przyczynia się to do powstania czynnej formy hormonu lub jego nieaktywnej postaci. Gdy dochodzi do niedoborów selenu, zmniejsza się wytwarzanie T3, co może prowadzić do uszkodzenia osłabienia funkcji tarczycy. Selen odpowiada także za przyswajanie jodu i może wspomóc zmniejszenie stanu zapalnego. Jeżeli decydujemy się na suplementację selenu, należy to robić pod kontrolą lekarza, ponieważ istnieje niewielka różnica pomiędzy dawką terapeutyczną, a toksyczną. Źródłami selenu w diecie są: ryby, produkty zbożowe oraz niektóre warzywa (np. brokuły, kapusta biała, cebula, szparagi) i owoce. Ilość zawartego w nich selenu zależy od rodzaju gleby, w której były uprawiane. Do dobrych źródeł selenu należą też soczewica czy orzechy (szczególnie te brazylijskie).
Witamina D
Witamina D przyczynia się do zmniejszenia produkcji cytokin prozapalnych, jednocześnie pobudzając wytwarzanie cytokin przeciwzapalnych. Badania naukowe wykazały, że u chorych autoimmunologicznie (czyli wtedy, gdy niedoczynność tarczycy przebiega wraz z chorobą Hashimoto)częściej dochodzi do niedoborów witaminy D niż u osób zdrowych. Witamina D znajduje się w takich produktach jak tłuste ryby morskie (np. łosoś) i jaja oraz w mniejszym stopniu w mleku i produktach mlecznych. Szacuje się, że z diety pochodzi zaledwie 20% puli witaminy D w organizmie. Dlatego też tak ważna jest odpowiednio dopasowana suplementacja oraz stałe monitorowanie stężenia witaminy D we krwi poprzez badania kontrolne.
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3
Silne właściwości przeciwzapalne wykazują również kwasy tłuszczowe omega-3. Odgrywają one też rolę w stymulacji przekształcania trójjodotyroniny do tyroksyny. Ze względu na właściwości przeciwzapalne oraz korzystne działanie na funkcjonowanie tarczycy warto uwzględnić źródła kwasów tłuszczowych omega-3 w sposobie żywienia. Tego typu kwasy znajdują się w olejach roślinnych (np. olej lniany, rzepakowy), orzechach (np. orzechy włoskie), a także w rybach morskich (np. łosoś, makrela, halibut, śledź).
Dieta bezlaktozowa i bezglutenowa
Nietolerancja laktozy spowodowana jest brakiem aktywności enzymu laktazy, który odpowiada za rozkład laktozy do glukozy i galaktozy. Często powielany jest mit, że osoby z dysfunkcjami tarczycy powinny wyeliminować produkty będące źródłem laktozy.
Warto zaznaczyć, że nie każda osoba chorująca na niedoczynność tarczycy ma nietolerancję laktozy.
Jeżeli nie występują objawy (np. bóle brzucha, wzdęcia, biegunki), które wskazywałyby na tego typu nietolerancję, to nie ma podstaw aby eliminować laktozę z diety. Jednak, jeżeli takie symptomy współistnieją z chorobą tarczycy (np. niedoczynnością), wówczas warto zrobić test w kierunku nietolerancji laktozy, która może mieć istotny wpływ na wchłanianie lewotyroksyny (leku stosowanego m. in. w niedoczynności tarczycy i wykazującego podobne działanie do hormonów tarczycy). Dowody naukowe sugerują, aby osoby, u których w badaniach zauważa się duże wahania stężenia TSH i przyjmujących wysokie dawki tyroksyny, wykonały test na nietolerancję laktozy. U osób z nietolerancją laktozy zazwyczaj potrzebna jest większa dawka lewotyroksyny do osiągnięcia odpowiedniego poziomu TSH. Nietolerancja laktozy może też pogarszać wchłanianie tyroksyny poprzez przyspieszony pasaż jelitowy. Nie należy natomiast zapobiegawczo i bez odpowiedniej diagnozy eliminować produktów zawierających laktozę. Jest ona głównie zawarta w mleku i produktach mlecznych, które są jednocześnie dobrym źródłem wapnia oraz innych witamin i składników mineralnych np. jodu.
Źródłem glutenu są głównie produkty zbożowe. Jednocześnie są one bogate w błonnik pokarmowy, witaminy oraz składniki mineralne. Dlatego stosowanie diety bezglutenowej nie powinno być stosowane profilaktycznie. Sposób żywienia eliminujący gluten z diety powinien być stosowany tylko i wyłączenie przy jednoczesnej obecności niedoczynności tarczycy czy chorobie Hashimoto i zdiagnozowanej celiakii. Badania naukowe nie wykazały, aby spożywanie glutenu wiązało się z większym ryzykiem wystąpienia niedoczynności tarczycy czy choroby Hashimoto. Nie ma też dowodów naukowych, aby dieta bezglutenowa była skuteczna w leczeniu chorób tarczycy bez zdiagnozowanej celiakii. Eliminacja glutenu nie poprawia też funkcjonowania pracy tarczycy.
Dlatego, jeżeli osoba z niedoczynnością tarczycy lub chorobą Hashimoto nie ma stwierdzonej celiakii, alergii lub nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten, to nie powinna ona przechodzić na dietę bezglutenową.
Produkty zawierające substancje wolotwórcze
Związki wolotwórcze (goitrogeny) to substancje, które posiadają zdolność wiązania jodu. Może to prowadzić do uniemożliwienia dostarczenia tego pierwiastka na potrzeby pracy tarczycy, który jest wykorzystywany do syntezy hormonów. Działanie to może przyczyniać się do przerostu gruczołu tarczycowego i powstania niedoczynności tarczycy. Na działanie to są narażone głównie osoby, które cierpią na niedobór jodu i spożywające duże ilości produktów będących źródłem związków goitrogennych.
Pomimo tego spożywanie produktów zawierających substancje wolotwórcze przy niedoczynności tarczycy nie jest przeciwskazane.
Związki te znajdują się głównie w warzywach kapustnych takich jak: kalafior, kapusta, brukselka czy brokuł ale też w soi. Produkty te są przede wszystkim źródłem wielu witamin i składników mineralnych, błonnika pokarmowego i wielu związków biologicznie czynnych. Warto zwrócić uwagę na ich sposób przygotowania, ponieważ ich obróbka termiczna prowadzi do zmniejszenia o ok. 30% zawartości substancji goitrogennych. Jeżeli w pierwszych minutach będziemy gotować te produkty bez przykrycia, możemy doprowadzić do jeszcze większej inaktywacji substancji wolotwórczych. Warto też pamiętać, aby w diecie spożywane były produkty będące źródłami jodu (ryby, produkty mleczne i niektóre warzywa).
Zaparcia
Przy niedoczynności tarczycy często występują problemy z zaparciami, które mogą być spowodowane spowolnieniem perystaltyki jelit. Ważne jest więc, aby dostarczyć organizmowi odpowiednią ilość błonnika pokarmowego oraz płynów. Dobrym jego źródłem są przede wszystkim pełnoziarniste produkty zbożowe takie jak np.: otręby, naturalne płatki zbożowe, pełnoziarniste pieczywo, warzywa i owoce, nasiona roślin strączkowych oraz orzechy, nasiona i pestki. Wprowadzając większe ilości błonnika pokarmowego należy robić to stopniowo, ponieważ nagłe włączenie dużych ilości tego składnika diety może zadziałać odwrotnie i nasilić zaparcia. Przy podwyższeniu spożycia błonnika pokarmowego warto pamiętać o zwiększeniu ilości wypijanych płynów. Przede wszystkim powinna być to woda. Najlepiej spożywać minimum 6 szklanek płynów dziennie. Unikać należy natomiast napojów z dodatkiem cukru. W zaparciach pomóc może też aktywność fizyczna, która przyczyni się do pobudzenia pracy jelit.
Interakcje leków z żywnością
W przypadku niedoczynności tarczycy podstawą leczenia jest indywidualnie dostosowana dawka lewotyroksyny. Odpowiedni odstęp czasowy pomiędzy posiłkiem, a przyjęciem leków oraz niektóre produkty mogą mieć istotny wpływ na przyswajalność przyjmowanych hormonów. Badania naukowe potwierdzają, że przyjmowanie leku rano, na godzinę przed zjedzeniem śniadania, korzystnie wpływa na wchłanianie tyroksyny. Natomiast do ograniczenia wchłaniania leków przyczyniają się takie produkty jak: kawa, sok grejpfrutowy czy produkty sojowe. Dlatego warto, aby w pierwszym posiłku po spożyciu leków nie pojawiały się wyżej wymienione produkty.
Przy występowaniu niedoczynności tarczycy istotnym elementem leczenia jest odpowiedni sposób żywienia, który powinien być prawidłowo zbilansowany i urozmaicony. Nie powinno zabraknąć w nim m.in. odpowiedniej ilości białka, błonnika pokarmowego czy wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3. Ważne jest również, aby w diecie znalazły się produkty będące źródłem selenu, jodu, żelaza oraz witaminy D. Nie należy też profilaktycznie, bez odpowiedniej diagnozy, eliminować laktozy i glutenu, aby nie zmniejszać różnorodności stosowanej diety.
Piśmiennictwo:
- Ihnatowicz P., Drywień M., Wątor P., Wojsiat J.: The importance of nutritional factors and dietary management of Hashimoto’s thyroiditis. Ann. Agric. Environ. Med. 2020; 27(2): 184-193.
- Ratajczak A. E., Moszak M., Grzymisławski M.: Zalecenia żywieniowe w niedoczynności tarczycy i chorobie Hashimoto. Piel. Zdr. Publ. 2017; 7(4): 305-311.
- Ratajczak M., Gietka-Czernel M.: Rola selenu w organizmie człowieka. Post. N. Med. 2016; XXIX(12): 929-933.
- Pastusiak K., Michałowska J., Bogdański P.: Postępowanie dietetyczne w chorobach tarczycy. Forum Zab. Metabol.2017; 8(4): 155-160.
- Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J. (red.): Normy żywienia dla populacji Polski
i ich zastosowanie. NIZP-PZH, Warszawa, 2020.
