Autor mgr Justyna Malinowska | 26.03.2024 | Zasady zdrowego żywienia
Podstawowe informacje na temat tłuszczów – czym są?
Tłuszcze stanowią bardzo zróżnicowaną grupę związków, których wspólną cechą charakterystyczną jest brak rozpuszczalności w wodzie. W kontekście dietetyki zazwyczaj mowa o tłuszczach właściwych, tj. związków składających się z glicerolu i kwasów tłuszczowych, czyli połączeniu atomów węgla, wodoru i tlenu. Do rodziny tłuszczów zaliczamy też tłuszcze złożone (zawierające dodatkowe związki, np. kwas fosforowy), woski, sterole.
Rola tłuszczów w organizmie człowieka
Tłuszcze, jako grupa pełnią niezwykle istotne funkcje w organizmie człowieka:
- Obok węglowodanów są głównym źródłem energii, dodatkowo najbardziej skoncentrowanym – 1 g tłuszczu wnosi aż 9 kcal (dla porównania 1 g węglowodanów dostarcza 4 kcal).
- Są materiałem budulcowym wszystkich komórek, w tym komórek układu nerwowego.
- Ułatwiają wchłanianie witamin A, D, E i K.
- Pod postacią tkanki tłuszczowej stabilizują położenie narządów w jamie brzusznej i chronią przed nadmierną utratą ciepła.
- Są nośnikiem smaku i ułatwiają przełykanie pokarmu.
Tłuszcze właściwe
Tłuszcze właściwe znajdujące się w organizmie pochodzą z pożywienia i syntezy własnej (m.in. w wątrobie i jelitach). Wspomniane kwasy tłuszczowe, które budują tłuszcze właściwe wraz z glicerolem, dzielimy pod względem liczby atomów węgla w łańcuchu na krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe – SCFA (ang. Short Chain Fatty Acids), średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe – MCT (ang. Medium Chain Triglicerydes) i długołańcuchowe kwasy tłuszczowe – LCT (ang. Long Chain Triglicerydes).
Elementami różnicującymi kwasy tłuszczowe są również wiązania. Mogą być one nasycone lub nienasycone*, dodatkowo nienasycone wiązania mogą występować w kwasach tłuszczowych w liczbie od 1 do 6. Na tej podstawie wyróżniamy:
- Nasycone kwasy tłuszczowe (ang. Saturated Fatty Acids, SFA) – kwasy tłuszczowe, w których wszystkie wiązania są nasycone, co wpływa na stałą konsystencję tłuszczu. Nie pełnią specyficznych funkcji w organizmie, stanowią przede wszystkim źródło energii. Ich wysokie spożycie powoduje zwiększenie stężenia cholesterolu frakcji LDL – szczególnie kwasów mirystynowego, palmitynowego oraz laurynowego, które w największej ilości występują w tłuszczu mlecznym. Ponadto, kwasy mirystynowy (występujący w tłuszczu mlecznym i kokosowym) oraz stearynowy (występujący w maśle i innych produktach zwierzęcych) wykazują działanie prozakrzepowe.
- Jednonienasycone kwasy tłuszczowe (ang. Monounsaturated Fatty Acids, MUFA) – kwasy tłuszczowe w tej grupie zawierają jedno wiązanie nienasycone. Tę grupę reprezentuje kwas oleinowy, występujący w największej ilości w oliwie z oliwek (69%) oraz oleju rzepakowym bezerukowym (55%), czyli olejach płynnych w temperaturze pokojowej. Ich funkcje fizjologiczne nie zostały jeszcze do końca poznane. Wiadomo jednak, że zmniejszają stężenie cholesterolu całkowitego oraz frakcji LDL, jednocześnie zwiększając stężenie frakcji HDL.
- Wielonienasycone kwasy tłuszczowe (ang. Polyunsaturated Fatty Acids, PUFA) – kwasy tłuszczowe należące do tej grupy mają przynajmniej 2 wiązania nienasycone. Znaczenie ma umiejscowienie pierwszego z tych wiązań – między 3 a 4 atomem węgla (kwasy omega-3, n-3) lub między 6 a 7 atomem węgla (kwasy omega-6, n-6):
- Kwasy omega-3 są przede wszystkim reprezentowane przez kwas alfa-linolenowy (ALA) występujący w oleju lnianym, z pachnotki, rzepakowym, sojowym oraz siemieniu lnianym, orzechach włoskich i nasionach chia. Na szczególną uwagę w tej grupie zasługują też kwasy eikozapentaenowy (EPA), dokozapentaenowy (DPA) oraz dokozaheksaenowy (DHA) znajdujące się w rybach, szczególnie tłustych (np. łosoś, śledź, sardela, stynka, makrela).
- Kwasy omega-6 najczęściej występują w żywności pod postacią kwasu linolowego (LA), który znajduje się w większości olejów roślinnych (z wyjątkiem kokosowego i palmowego). W tej grupie warto wymienić jeszcze kwas gamma-linolowy występujący w oleju z nasion wiesiołka, ogórecznika i czarnej porzeczki, oraz kwas arachidonowy występujący w jajkach, rybach i orzeszkach ziemnych.
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe są materiałem wyjściowym do syntezy szerokiej grupy hormonów tkankowych, które m.in. rozszerzają naczynia wieńcowe i nasilają skurcz mięśnia sercowego. Ponadto, przyczyniają się do obniżenia stężenia cholesterolu we krwi oraz ciśnienia tętniczego.
*Nienasycone kwasy tłuszczowe występują pod postacią izomerów cis i trans. Naturalnie są zazwyczaj w konfiguracji cis, a trans powstają na skutek przetwarzania żywności np. utwardzania tłuszczów. Wyjątkiem od tej reguły jest 2% udział tłuszczów trans w tłuszczu mlecznym, mięsie wołowym i łoju. Izomery trans nasilają proces powstawania miażdżycy oraz mogą przyczyniać się do podwyższania stężenia insuliny we krwi i zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego.
Cholesterol
Cholesterol jest wyjątkowym rodzajem tłuszczu. Jest ważnym budulcem dla układu nerwowego, materiałem wyjściowym do syntezy hormonów steroidowych (np. kortyzolu, testosteronu, estrogenów) oraz kwasów żółciowych. Jednak nie stanowi niezbędnego składnika diety, ponieważ jest produkowany w wątrobie. Ponadto, w nadmiernych ilościach nasila proces powstawania miażdżycy, dlatego zalecane jest ograniczanie jego podaży. Źródłami cholesterolu są wyłącznie produkty pochodzenia zwierzęcego, szczególnie podroby, tłuste mięso i jego przetwory, smalec masło i tłusty nabiał, jajka.
Gdzie znajdują się tłuszcze?
Tłuszcz w produktach spożywczych dzieli się na widoczny i niewidoczny. Źródłami tłuszczu widocznego są oleje, masło, margaryny i smalec. Natomiast niewidoczny tłuszcz występuje w większości produktów spożywczych, m.in. w mięsie i jego przetworach, mleku i produktach mlecznych (w największych ilościach w serach żółtych), awokado, orzechach, nasionach, pestkach, ale też produktach przetworzonych (np. chipsach, ciasteczkach). W przeciętnej polskiej diecie to właśnie niewidoczny tłuszcz stanowi ponad połowę (55%) ogólnego spożycia tłuszczu.
Zapotrzebowanie na tłuszcz
Odpowiednia podaż tłuszczu w diecie jest niezbędna dla zachowania zdrowia. Normy na spożycie tłuszczu dla osób dorosłych przedstawiono w Tabeli 1.
Tabela 1. Poziomy spożycia dla tłuszczów w diecie osób dorosłych.
| Składnik |
Poziomy spożycia |
| Tłuszcz całkowity |
20-35% energii |
Nasycone kwasy tłuszczowe
(SFA) |
Tak niskie, jak to jest możliwe do osiągnięcia w diecie zapewniającej właściwą wartość żywieniową |
Kwas linolowy
(C18:2 n-6, LA) |
4% energii |
Kwas α-linolenowy
(C18:3 n-3, ALA) |
0,5% energii |
Kwas eikozapentaenowy
(C20:5 n-3, EPA)
+
Kwas dokozaheksaenowy
(C22:6 n-3, DHA) |
Osoby dorosłe: 250 mg/dobę
Kobiety w ciąży i karmiące piersią:
250 mg/dobę + 100-200 mg DHA/dobę |
Izomery trans kwasów tłuszczowych
(Trans Fatty Acids, TFA) |
Tak niskie, jak to jest możliwe do osiągnięcia w diecie zapewniającej właściwą wartość żywieniową |
Skutki za dużej i za małej podaży tłuszczu
Nadmierne spożycie tłuszczu może powodować przekroczenie zapotrzebowania energetycznego, co prowadzi do rozwoju nadwagi i otyłości. Zapotrzebowanie energetyczne to ilość energii potrzebna każdego dnia do pokrycia wydatku związanego z funkcjonowaniem organizmu m.in. pracą narządów, utrzymaniem stałej temperatury ciała i aktywnością fizyczną. Jeśli nadmierne spożycie tłuszczu dotyczy przede wszystkim nasyconych kwasów tłuszczowych, prowadzi to do podwyższenia stężenia cholesterolu we krwi i tym samym zwiększenia ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych.
Natomiast niedostateczne spożycie tłuszczu może powodować zbyt niską podaż energii, co prowadzi do obniżenia masy ciała i zwiększa ryzyko niedożywienia. Ponadto, mogą wystąpić niedobory witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E i K) i nienasyconych kwasów tłuszczowych z rodzin omega-3 i omega-6. Może to prowadzić m.in. do spowolnienia wzrostu u dzieci, zaburzeń funkcjonowania skóry (pojawienia się suchości, stanów zapalnych), zaburzeń funkcjonowania nerek i obniżenia odporności.
Praktyczne wskazówki
Tłuszcz jest elementem pełnowartościowego posiłku według modelu Talerza Zdrowego Żywienia.
Zaleca się dodawanie niewielkiej ilości tłuszczu roślinnego do posiłków – oliwy z oliwek, oleju rzepakowego, oleju lnianego, orzechów, nasion i pestek, które będą źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych.
- Do smażenia wykorzystuj oliwę z oliwek lub rafinowany olej rzepakowy.
- Wykorzystuj oleje (np. oliwę z oliwek) do kropienia posiłków ugotowanych, upieczonych lub uduszonych – w ten sposób będą łatwiej strawne.
- Olej lniany dodawaj do posiłków wyłącznie na zimno – może stanowić dodatek do surówki, sałatki lub pasty warzywnej.
- Orzechy, nasiona i pestki dodawaj do sałatek, past, jogurtu z dodatkiem płatków zbożowych i owoców. Zalecana dzienna porcja to 30 g (garść).
- Unikaj olejów tropikalnych (kokosowego i palmowego), które są źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych.
- Zwracaj uwagę na zawartość tłuszczu w produktach zwierzęcych np. wędlinach i serach oraz wybieraj te chude lub o obniżonej zawartości tłuszczu, dzięki czemu ograniczysz spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych.
- Ograniczaj spożycie produktów przetworzonych – fast-foodów, słodyczy, które mogą zawierać tłuszcze nasycone oraz izomery trans.
Piśmiennictwo:
- Ciborowska H., Rudnicka A.: Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2017.
- Włodarek D., Lange E., Kozłowska L., Głąbska D.: Dietoterapia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2015.
- Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J.: Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa, 2020.
Autor dr Katarzyna Wolnicka | 15.02.2022 | Choroby układu krążenia, Zasady zdrowego żywienia
Ograniczenie tłuszczów nasyconych (znajdujących się w tłustym mięsie i tłustych produktach mlecznych) i kwasów tłuszczowych trans (częściowo uwodornionych olejów) może obniżyć poziom cholesterolu o 5% do 10%.
Badania wykazują, że dieta może mieć korzystny wpływ w profilaktyce, a także wspomaganiu leczenia wysokiego poziomu cholesterolu we krwi. Niektóre produkty spożywcze, takie jak płatki owsiane, orzechy i tłuste ryby jedzone regularnie, pomagają obniżyć poziom cholesterolu. Nie wszystkie produkty o wysokiej zawartości cholesterolu muszą być zupełnie unikane. Na przykład, jajka zawierają dużo cholesterolu, ale są również bogate w białko i inne cenne składniki odżywcze. Zaobserwowano, że osoby zdrowe spożywające jedno jajko dziennie nie miały zwiększonego ryzyka chorób układu krążenia. Warto natomiast ograniczyć w diecie produkty o wysokiej zawartości tłuszczów nasyconych, ponieważ mogą one podnieść poziom cholesterolu, a spożywane w nadmiarze mogą się także przyczynić do nadmiernej masy ciała.
Nasycone kwasy tłuszczowe
Większość tłuszczów roślinnych (olejów) z wyjątkiem olejów tropikalnych (palmowy, kokosowy) zawiera tłuszcze nienasycone, które są zdrowe dla serca. Inne produkty zawierające tłuszcze korzystne dla zdrowia układu krążenia to tłuste ryby, orzechy, nasiona. Natomiast ograniczyć należy spożycie pokarmów o wysokiej zawartości tłuszczów nasyconych, które znajdują się w tłustym mięsie i produktach mięsnych (np. kiełbasy, parówki, wędliny) i tłustych produktach mlecznych. Wołowina, wieprzowina i jagnięcina są zazwyczaj bogate w tłuszcze nasycone. Warto ograniczyć ilość spożywanego mięsa i jego przetworów do 350 – 500 g tygodniowo. Wybierać powinno się chude mięsa takie jak piersi kurczaka lub indyka bez skóry, ryby, a także będące dobrym źródłem białka roślinnego – nasiona roślin strączkowych (fasola, soczewica, ciecierzyca, groch, bób). Parówki, kiełbasa i boczek zawierają najwięcej tłuszczu z przetworów mięsnych, a zatem mają wysoką zawartość cholesterolu i tłuszczów nasyconych. Wędliny i przetwory mięsne zrobione z indyka lub kurczaka mogą wydawać się zdrowsze i mają nieco niższą zawartość cholesterolu niż przetwory z czerwonego mięsa, ale nie są wolne od cholesterolu.
Kwasy tłuszczowe „trans”
Bardzo niekorzystne dla zdrowia naczyń krwionośnych są tzw. kwasy tłuszczowe trans. Znajdują się one w produktach wysokoprzetworzonych i pochodzą z częściowo uwodornionych olejów roślinnych. Znajdziemy je m.in. w wafelkach, ciasteczkach, batonikach, wyrobach cukierniczych, herbatnikach, żywności typu fast-food.
Błonnik pokarmowy
Na obniżenie cholesterolu w diecie korzystnie wpływa spożywanie odpowiedniej ilości błonnika. Duże ilości błonnika zapewni nam dieta bogata w warzywa i owoce, produkty zbożowe pełnoziarniste oraz nasiona roślin strączkowych. Niektóre produkty obniżające poziom cholesterolu zawierają sporą dawkę rozpuszczalnego błonnika, który wiąże cholesterol w układzie pokarmowym zanim dostanie się do krwi. Ten rodzaj błonnika może być pomocny w kontrolowaniu poziom cholesterolu we krwi.
Sterole i stanole roślinne
Zaleca się włączenie do diety steroli i stanoli roślinnych. Sterole i stanole pozyskiwane są z roślin i zmniejszają zdolność organizmu do wchłaniania cholesterolu z pożywienia. Te naturalnie występujące związki roślinne są podobne w strukturze do cholesterolu. Kiedy je spożywasz, pomagają ograniczyć ilość cholesterolu, którą może wchłonąć organizm. Spożywanie 2 gramów steroli lub stanoli roślinnych dziennie może obniżyć poziom cholesterolu LDL o około 10%. Sterole i stanole roślinne znajdują się w coraz większej liczbie produktów spożywczych, takich jak margaryny, pasty do smarowania, soki i jogurty. Są one również dostępne w formie suplementów.
Wybrane produkty spożywcze szczególnie zalecane w obniżaniu poziomu cholesterolu.
Płatki owsiane. Łatwym sposobem na obniżenie cholesterolu jest wybranie na śniadanie płatków owsianych. Dostarczą Ci one od 1 do 2 gramów rozpuszczalnego błonnika. Dodaj do owsianki banana lub kilka truskawek albo innych sezonowych owoców, aby uzyskać kolejne pół grama.
Nasiona roślin strączkowych. Są one szczególnie bogate w rozpuszczalny błonnik. Ich trawienie zajmuje organizmowi trochę czasu, co oznacza, że po posiłku dłużej czujemy się syci. To jeden z powodów, dla których strączki są pożytecznym pokarmem dla osób starających się schudnąć. Jest ich tak wiele do wyboru – od fasoli, grochu po soczewicę, bób, cieciorkę i wiele innych – i tak wiele sposobów ich przyrządzania, że są bardzo uniwersalnym pożywieniem.
Orzechy. Wiele badań dowodzi, że spożywanie migdałów, orzechów włoskich, orzeszków ziemnych i innych orzechów jest korzystne dla serca. Jedzenie porcji orzechów (bez dodatku soli i cukru) dziennie może nieznacznie obniżyć poziom LDL, rzędu 5%. Orzechy zawierają także wiele innych cennych dla zdrowia składników.
Tłuste ryby. Jedzenie ryb dwa lub trzy razy w tygodniu może obniżyć poziom LDL na dwa sposoby: zastępując mięso, które zawiera zwiększające poziom LDL tłuszcze nasycone, oraz dostarczając obniżające poziom LDL tłuszcze omega-3. Omega-3 obniżają poziom trójglicerydów w krwiobiegu, a także korzystnie działają na naczynia krwionośne.
Podsumowanie
Chociaż dieta może być prostym i skutecznym sposobem na poprawę poziomu cholesterolu, dla niektórych osób odgrywa ona większą rolę niż dla innych. Nie zniechęcaj się, jeśli stosowałeś dietę ale nie osiągnąłeś docelowego poziomu cholesterolu we krwi. Kontynuuj ją. Nawet jeśli w końcu będziesz potrzebował leków, aby utrzymać cholesterol w ryzach, prawdopodobnie będziesz potrzebował ich mniej, niż gdybyś nie wprowadził żadnych zmian w diecie.
Piśmiennicwto:
Lichtenstein A.H., Appel L.J., Vadiveloo M. at al.: 2021 Dietary Guidance to Improve Cardiovascular Health: A Scientific Statement From the American Heart Association. Circulation 2021, 144(23): 1831-1841.
Hu, F.B. et al.: Dietary fat intake and the risk of coronary heart disease in women. N Engl J Med. 1997, 337(21): 1491-1499.
Kratz M.: Dietary cholesterol, atherosclerosis and coronary heart disease. Handb Exp Pharmacol. 2005, 170: 195-213.
Hu F.B. et al.: A prospective study of egg consumption and risk of cardiovascular disease in men and women. JAMA, 1999, 281(15): 1387-1394.
Fernandez M.L.: Dietary cholesterol provided by eggs and plasma lipoproteins in healthy populations. Curr Opin Clin Nutr Metab Care. 2006, 9(1): 8-12.
Autor prof. dr hab. n. med. Longina Kłosiewicz-Latoszek | 19.06.2019 | Choroba a dieta, Choroby układu krążenia
Cholesterol jako czynnik ryzyka chorób sercowo-naczyniowych (ChSN)
Jak wynika z licznych wieloletnich badań obserwacyjnych i klinicznych, podwyższone stężenie cholesterolu w surowicy, zwłaszcza cholesterolu LDL (LDL-C), czyli popularnie określanego jako „zły cholesterol” wiąże się ze zwiększonym ryzykiem ChSN. Cholesterol krążący w osoczu przenika przez śródbłonek naczynia, gdzie się osadza i wywołuje ciąg zjawisk patologicznych prowadzących do rozwoju blaszki miażdżycowej. Wiadomo również o korzyściach płynących ze zmniejszenia stężenia LDL-C poprzez zmianę stylu życia, głównie sposobu żywienia, oraz zastosowanie leków obniżających stężenie tego lipidu. Pozwala to uzyskać zmniejszenie występowania incydentów sercowo-naczyniowych, w tym zawałów serca i udarów mózgu oraz zgonów z powodu tych chorób. Obniżenie stężenia cholesterolu w surowicy o 38 mg/dl (1 mmol/L) prowadzi do zmniejszenia ryzyka zgonu z powodu zawału serca i udaru mózgu, jak również zawału niezakończonego śmiercią o 20-25%. Dlatego też obniżenie cholesterolu LDL jest jak najbardziej uzasadnione, co wykazano w raportach ekspertów europejskich, amerykańskich i polskich dotyczących leczenia zaburzeń lipidowych i profilaktyki chorób sercowo-naczyniowych.
Statyny jako leki obniżające stężenie cholesterolu w surowicy
Statyny są lekami podstawowymi w leczeniu zaburzeń lipidowych. Korzystne efekty stosowania tych leków w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych znane są od ponad 30 lat. Działanie statyn wykazano w licznych badaniach klinicznych i metaanalizach. Jednakże statyny, podobnie jak inne leki stosowane w leczeniu chorób przewlekłych, mogą wywoływać objawy niepożądane. Wśród tych objawów najczęściej wymienia się miopatię charakteryzującą się osłabieniem i/lub bólami mięśni oraz podwyższenie enzymów wątrobowych. Może również wzrosnąć ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2.
Dlatego też podczas leczenia statynami poza kontrolą lipidogramu należy kontrolować stężenie glukozy we krwi, transaminazy i inne wskaźniki, o czym decyduje lekarz. Po zmianie statyny na inną lub zmniejszeniu dawki tego leku objawy niepożądane zwykle ustępują. Jeżeli nie, to można zastosować inne leki, takie jak ezetymib i/lub leki nowej generacji – inhibitory PCSK9 (alirocumab, evolocumab). Inhibitory PCSK9 podaje się w iniekcji, co 2 tygodnie lub raz na miesiąc. Pomocne w obniżeniu stężenia cholesterolu mogą być również produkty (jogurty, margaryny) zawierające sterole bądź stanole oraz suplementy diety zawierające monokolinię i bergamotkę. Obniżają one stężenie cholesterolu średnio o około 10-15%.
Leki obniżające cholesterol należy przyjmować przewlekle, gdyż przerwanie terapii prowadzi do ponownego wzrostu poziomu cholesterolu w surowicy i ryzyka incydentów sercowo-naczyniowych.
Dieta a poziom cholesterolu
Należy podkreślić, że niezależnie od przyjmowanych leków osoba z hipercholesterolemią powinna wprowadzić zmiany w sposobie żywienia, czyli tłuszcze zwierzęce zastąpić tłuszczami roślinnymi (oliwa z oliwek, oleje roślinne z wyjątkiem oleju palmowego i kokosowego), ograniczyć produkty zawierające cholesterol oraz zwiększyć spożycie warzyw i owoców. Dzięki zmianom w sposobie żywienia można obniżyć poziom cholesterolu w surowicy nawet o 20%. Systematyczne przyjmowanie leków (statyny, inhibitory PCSK9) pozwala obniżyć stężenie cholesterolu o około 50%. Obniżenie poziomu cholesterolu wiąże się ze zmniejszeniem ryzyka zawału serca i udaru mózgu oraz wydłuża życie.
U kogo badać stężenie cholesterolu?
Zgodnie z wytycznymi Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego badanie lipidogramu (stężenie cholesterolu całkowitego, LDL-C, HDL-C, trójglicerydy) powinno być wykonane u osób:
- z rozpoznana chorobą sercowo-naczyniową
- z cukrzycą
- z nadciśnieniem tętniczym
- palących papierosy
- gdy BMI ≥ 30 kg/m² lub obwód talii u mężczyzn > 94 cm; a u kobiet > 80 cm
- gdy w rodzinie występuje przedwczesna ChSN
- z przewlekłą chorobą nerek
- z rodzinna hipercholesterolemią i innymi zaburzeniami lipidowymi występującymi w rodzinie
- u mężczyzn > 40 roku życia i kobiet > 50 roku życia – jeżeli lekarz zdecyduje.
W Polsce podwyższony poziom cholesterolu w surowicy ma około 61% populacji. Bardzo duże zagrożenie chorobami sercowo-naczyniowymi dotyczy zwłaszcza osób z rodzinną hipercholesterolemią, u których poziom cholesterolu w surowicy przekracza wartość 310 mg/dl, bądź LDL-C powyżej 190 mg/dl. Zaburzenie to jest dziedziczone i występuje z częstością 1 przypadek na 200 osób. Szacuje się, że w Polsce na rodzinną hipercholesterolemię cierpi około 150 tys. osób. Nieleczona hipercholesterolemia zwiększa ryzyko zawału serca i udaru mózgu oraz może skrócić życie o 20-30 lat.
Podsumowując, zgodnie z obecnym stanem naukowej wiedzy medycznej, podwyższony poziom cholesterolu w surowicy jest czynnikiem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Obniżenie stężenia cholesterolu przynosi korzyści kliniczne, takie jak zmniejszenie ryzyka zawału serca i udaru mózgu. Podstawą postępowania obniżającego poziom cholesterolu jest zmiana stylu życia, w tym sposobu żywienia oraz leki. Przyjmowanie leków obniżających cholesterol, w tym statyn, jest bezpieczne, jeżeli jest prowadzone pod kontrolą lekarza.
Przeczytaj również:
Orzechy zmniejszają ryzyko chorób układu krążenia
Znaczenie ryb w profilaktycen chorób sercowo – naczyniowych
Żywienie w kontroli zaburzeń lipidowych
- Wytyczne ESC/EAS dotyczące leczenia zaburzeń lipidowych w 2016 roku. Grupa Robocza Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (ESC) i Europejskiego Towarzystwa Miażdżycowego (EAS) do spraw leczenia zaburzeń lipidowych. Kardiol. Pol., 2016, 74, 11: 1234-1318.
- Szymański F.M., Barylski M., Cybulska B., et. al.: Recommendation for the management of dyslipidemia in Poland – Third Declaration of Sopot. Interdisciplinary Expert Position Statement endorsed by the Polish Cardiac Society Working Group on Cardiovascular Pharmacotherapy. Cardiol. J., 2018, 25, 6, 655-665.
- Banaszak M., Jankowski P., Jóźwiak J. et. al.: PoLA/CFPiP/PCS Guidelines for the Management of Dyslipidaemias for Family Physicians 2016, Arch. Med. Sci., 2017, 13, 1, 1-45.
- Grundy S.M., Stone N.J., Bailey A.L., et. al.: 2018 Cholesterol Clinical Practice Guidelines. A Report of the American College of Cardiology/American College of Cardiology/American Heart Association Task Force on Clinical Practice Guidelines Circulation, 2018, Nov 10.
Autor prof. dr hab. med. Barbara Cybulska | 22.01.2018 | ABC Żywienia, Zasady zdrowego żywienia
U człowieka nie ma zapotrzebowania na cholesterol pokarmowy, co nie oznacza, że cholesterol w organizmie nie jest potrzebny. Jest jednak syntetyzowany głównie w wątrobie i ścianach jelita w ilości (1 g na dobę) zapewniającej wypełnienie ważnych funkcji w organizmie. A przedstawiają się one następująco:
- cholesterol jest składnikiem błon komórkowych,
- jest substratem do produkcji kwasów żółciowych w komórkach wątroby – hepatocytach,
- jest prekursorem hormonów sterydowych,
- jest prekursorem witaminy D powstającej w skórze pod wpływem słońca.
Pomimo, że cholesterol nie należy do niezbędnych składników pokarmowych, a więc nie musi być dostarczany z pożywieniem, spożywamy go w wielu produktach. W codziennej diecie są to przede wszystkim żółtko jaj, tłuszcz mleczny i mięso. Ponadto, bogatymi źródłami cholesterolu są podroby, wędliny podrobowe, pasztety czy krewetki.
Cholesterol wchłania się z przewodu pokarmowego razem z tłuszczem i w nabłonku jelita wbudowywany jest w duże cząsteczki lipidowo-białkowe, zwane chylomikronami, które przenikają do krwi. Tylko 40% spożytego cholesterolu wchłania się do krążenia, a 60% wydala się z kałem. Tak więc wchłonięty z przewodu pokarmowego cholesterol wchodzi do puli cholesterolu syntetyzowanego w organizmie.
Cholesterol pokarmowy przyczynia się do zwiększenia zawartości cholesterolu w komórkach wątroby, co powoduje zahamowanie w nich syntezy tego związku (tzw. sprzężenie zwrotne) oraz zmniejszenie liczby receptorów dla cząsteczek lipoprotein LDL, które są głównym nośnikiem cholesterolu we krwi.
Cząsteczki LDL są rozkładane w komórkach wątroby. Duża liczba receptorów dla LDL na powierzchni hepatocytów powoduje szybkie wiązanie się z nimi cząsteczek LDL i przenikanie tych lipoprotein do wnętrza komórek. Konsekwencją jest spadek stężenia cholesterolu LDL. Jeśli w wyniku dużej ilości cholesterolu w hepatocytach zmniejsza się na ich powierzchni liczba receptorów dla LDL, to stężenie cholesterolu LDL we krwi się zwiększa, a jak dobrze wiadomo, jego zwiększone stężenie powoduje rozwój miażdżycy tętnic.
Jednak związek spożycia cholesterolu pokarmowego z miażdżycą tętnic nie jest taki prosty, ponieważ odkryto, że nie wszyscy ludzie reagują jednakowo wzrostem stężenia cholesterolu LDL w odpowiedzi na cholesterol pokarmowy. Istnieje duża zmienność międzyosobnicza. Z badań doświadczalnych wynika, że można wyróżnić tzw. hiperrespondentów, którzy reagują znacznym wzrostem cholesterolu w LDL na cholesterol w diecie oraz hiporespondentów, u których ten wzrost nie jest duży. Odpowiedź zależy od czynnika genetycznego, to jest obecności lub nieobecności pewnej podjednostki białka zwanego apolipoproteiną E. Oczywiście niemożliwe jest u każdego człowieka badanie genetyczne, a nawet wykonanie samego testu ze sprawdzeniem reakcji stężenia cholesterolu LDL na spożycie cholesterolu.
Jednak najważniejsze dla zmniejszenia stężenia cholesterolu LDL nie jest ograniczenie cholesterolu pokarmowego w diecie, lecz zastępowanie nasyconych kwasów tłuszczowych (tłuszcze zwierzęce) tłuszczami roślinnymi (olejami za wyjątkiem oleju palmowego i kokosowego oraz miękkimi margarynami). Dlatego w ostatnich Wytycznych Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego z 2016 roku na temat postępowania w zaburzeniach lipidowych ograniczenie cholesterolu pokarmowego w diecie znalazło się na dalszym miejscu.
Tym niemniej eksperci napisali „Spożycie cholesterolu w diecie powinno być ograniczone (< 300 mg/dzień), szczególnie u ludzi z dużym stężeniem cholesterolu”. Dobrze jest wiedzieć, że jedno jajko zawiera 180 mg cholesterolu. Ograniczając spożycie tłuszczu zwierzęcego, ograniczamy również spożycie cholesterolu, gdyż towarzyszy on tłuszczom zwierzęcym.
- Cybulska B, Szostak WB, Kłosiewicz-Latoszek L. Makroskładniki. W: Patofizjologia. Pod red. S. Maślińskiego, J .Ryżewskiego. Wyd. Lek. PZWL. Warszawa 2012.
- Catapano AL., Graham I, De Backer G i wsp. 2016 ESC/EAS Guidelines for the management of dyslipidaemias. The Task Force for the management of dyslipidaemias of the European Society of Cardiology (ESC) and European Atherosclerosis Society (EAS). Eur Heart J, 2016; 37: 2999-3058.
- Kunachowicz H, Nadolna I, Przygoda B, Iwanow K. Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. Lek. PZWL. Warszawa 2017.
Autor prof. dr hab. med. Wiktor B. Szostak | 28.08.2017 | Choroba a dieta, Choroby układu krążenia
Do wczesnego rozwoju miażdżycy dochodzi szczególnie wtedy, gdy niezdrowy styl życia prowadzony jest przez osoby z podatnością genetyczną do niektórych zaburzeń metabolicznych. W szczególności wchodzą tu w rachubę podwyższony poziom cholesterolu LDL i ewentualnie triglicerydów w surowicy, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca i otyłość brzuszna. Efektem takiego skojarzenia jest niedokrwienna choroba serca, udary mózgu, czasem niewydolność nerek, a także przewlekłe niedokrwienie kończyn dolnych. Chorobotwórcze kojarzenie się tych stanów przedstawia tabela.
SFA – nasycone kwasy tłuszczowe (występują głównie w tłuszczach zwierzęcych). PUFA – wielonienasycone kwasy tłuszczowe (głównie w olejach roślinnych i miękkich margarynach). omega 3 – kwasy tłuszczowe wielonienasycone (głównie w tłustych rybach morskich). LDL – lipoproteiny miażdżycorodne; HDL – lipoproteiny o działaniu ochronnym.
Wadliwe żywienie i mała aktywność fizyczna indukują ujawnienie się endogennych czynników ryzyka u ludzi z podatnością genetyczną. Palenie tytoniu, jak już pisałem, powoduje dysfunkcję błony wewnętrznej tętnic, ułatwiając przenikanie do niej lipoprotein. Mała aktywność fizyczna natomiast sprzyja otyłości. Otyłość z kolei, w szczególności brzuszna, jest ważnym czynnikiem rozwoju cukrzycy, nadciśnienia tętniczego, wysokich poziomów triglicerydów i niskich stężeń lipoprotein HDL. W efekcie takiego skojarzenia zagrożenie chorobami powodowanymi miażdżycą jest bardzo wysokie.
Przeczytaj też poprzednie artykuły o miażdżycy prof. Wiktora B. Szostaka.
- Szostak W.B., Szostak-Węgierek D., Cybulska B.: Historia badań nad miażdżycą. Wyd. I. ITEM Publishing. Warszawa 2016.
