Pozostałości pestycydów w owocach i warzywach – fakty i mity

Autor dr hab. Paweł Struciński, prof. NIZP PZH - PIB | 8.12.2022 | Zasady zdrowego żywienia

Nieuniknionym „skutkiem ubocznym” ich stosowania jest obecność pozostałości pestycydów w żywności. Informacje na ich temat pojawiające się w środkach masowego przekazu, portalach internetowych czy mediach społecznościowych są często przekazywane w sposób nierzetelny i tendencyjny i wywołujący poczucie zagrożenia. Zdarza się, że ich (współ)autorami są osoby postrzegane przez konsumentów jako profesjonaliści. Może to wywoływać bądź wzmacniać u przeciętnego konsumenta, który nie zna obowiązujących w UE rygorystycznych procedur dopuszczania pestycydów do obrotu i nadzoru nad ich właściwym stosowaniem oraz procedury ustanawiania najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów (NDP) w żywności, nieuzasadnione obawy przed spożywaniem „naszpikowanych toksycznymi pestycydami”, „zatrutych” owoców i warzyw. Jednocześnie, każdego dnia mamy do czynienia z wieloma różnymi czynnikami ryzyka, z których często nie zdajemy sobie sprawy, bądź nie myślimy o nich w ten sposób, które w rzeczywistości mogą stwarzać o wiele większe zagrożenie dla naszego zdrowia.

Monitorowanie przez Państwową Inspekcję Sanitarną pozostałości pestycydów w produktach spożywczych dostępnych w obrocie, w tym owocach i warzywach, w celu oceny zgodności uzyskanych wyników z wartościami NDP jest jednym z niezbędnych elementów systemu bezpieczeństwa żywności. Od kilku lat Zakład Toksykologii i Oceny Ryzyka Zdrowotnego NIZP PZH-PIB w ramach projektu Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021-2025 finansowanego przez Ministra Zdrowia ocenia na ich podstawie potencjalne zagrożenie dla konsumentów. Poniżej krótko przedstawiono wyniki szacowania narażenia i charakteryzowania ryzyka długoterminowego związanego z narażeniem konsumentów na pozostałości pestycydów obecne w żywności dostępnej na rynku w 2019 r.

Wśród 2624 zbadanych próbek, 1769 stanowiły owoce i warzywa. W 34,1% próbek owoców i warzyw nie stwierdzono pozostałości, a w 59,9% próbek stwierdzono obecność pozostałości co najmniej jednego pestycydu na poziomie poniżej wartości NDP. W 6,0% próbek stwierdzono przekroczenie wartości NDP co najmniej jednego pestycydu, przy czym po uwzględnieniu niepewności pomiaru, za niezgodne uznano 56 próbek (3,2%). Najczęściej wykrywanymi pestycydami były fungicydy – boskalid, kaptan, azoksystrobina i fludioksonil oraz insektycyd – acetamipryd. Najwięcej pozostałości w przeliczeniu na próbkę stwierdzono w porzeczkach, truskawkach, brzoskwiniach, malinach i cytrynach. Mitem jest jednak, że powinniśmy jako konsumenci unikać tych produktów.

Ryzyko długoterminowe oceniono dla tych par produkt/pestycyd, w których pozostałości danego pestycydu oznaczono ilościowo w co najmniej 20% analizowanych próbek danego produktu (tj. jeżeli w 2019 r. zbadano np. 50 próbek danego owocu i w 10 lub więcej próbkach wykryto obecność pestycydu X, to oceniano ryzyko związane z narażeniem na pestycyd X w tym owocu). Ogółem wśród badanych owoców i warzyw  zidentyfikowano 88 takich par. Narażenie szacowano uwzględniając dane na temat średniego spożycia poszczególnych owoców i warzyw w Polsce i w krajach o zbliżonym modelu żywienia (dzieci, dorośli, wegetarianie) zgromadzone przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) oraz średnie stężenia pozostałości danego pestycydu w danym produkcie, a także dodatkowo wartości 95 percentyla (tzw. „wysokie pobranie”). Wartości szacowanego średniego dziennego pobrania (EDI) w 92% przypadków były ≤2% odpowiedniej wartości ADI (akceptowane dzienne pobranie). Jedynie w 2 przypadkach oszacowane narażenie długoterminowe przekroczyło 5% ADI. „Wysokie pobranie” w 90% przypadków nie przekraczało 5% wartości odpowiedniej wartości ADI. Największe średnie i „wysokie” pobranie odnotowano dla imazalilu w pomarańczach (odpowiednio: ok. 17 i 50% ADI), przy czym należy pamiętać, że na zgodność z wartością NDP bada się całe cytrusy (ze skórką), bez uprzedniego mycia, a więc wartości te są znacznie przeszacowane. Uzyskane wyniki charakteryzowania ryzyka długoterminowego wskazują na szeroki margines bezpieczeństwa.

W przypadku stwierdzenia w monitoringu i urzędowej kontroli żywności niezgodności z wartością NDP ocenia się ryzyko krótkoterminowe. Przy szacowaniu narażenia krótkoterminowego, bierze się pod uwagę wynik analizy oraz uwzględnia się największą, spośród wszystkich Państw Członkowskich, tzw. „dużą porcję” danego produktu wyrażoną w g/kg masy ciała. Ze względu na obserwowane w kolejnych latach różne profile niezgodności, przedstawiono wyniki obejmujące okres 2 lat (2019-2020). Na 210 niezgodności z wartością z NDP odnotowanych w tym okresie, 153 przypadki dotyczyły owoców i warzyw. Najczęstszą przyczyną niezgodności stwierdzonych w owocach i warzywach był chlorpiryfos (n=45, najczęściej w selerze korzeniowym i kapuście pekińskiej), linuron (n=22, wszystkie przypadki dotyczyły selera korzeniowego i korzenia pietruszki) i dimetoat (n=9, wszystkie przypadki w kapuście pekińskiej). Dla 76 niezgodności z NDP oszacowane narażenie nie przekraczało ostrej dawki referencyjnej (ARfD); dla 19 niezgodności oszacowane narażenie przekraczało wartość ARfD. W przypadku 58 niezgodności nie scharakteryzowano ilościowo ryzyka ze względu na właściwości toksykologiczne uniemożliwiające ustalenie toksykologicznej wartości odniesienia lub z innych istotnych powodów. W takich przypadkach, mając na uwadze bezpieczeństwo konsumentów przyjęto domyślnie, że każda niezgodność z NDP może stwarzać potencjalne zagrożenie dla ich zdrowia.

Naukowa ocena ryzyka uwzględnia tylko wiarygodne, oparte o aktualną wiedzę naukową fakty i przypisuje im odpowiednie wagi co oznacza, że nie dopasowuje ona wybiórczo faktów pod z góry ustalone tezy. Uwzględniając fakt, że przyjęte scenariusze i modele obliczeniowe stosowane w szacowaniu narażenia i charakteryzowaniu ryzyka z założenia przeszacowują wyniki można ogólnie ocenić, że pozostałości pestycydów w owocach i warzywach dostępnych na krajowym rynku nie stwarzają zagrożenia dla zdrowia. Z pełnym przekonaniem można stwierdzić, że korzyści wynikające ze spożywania owoców i warzyw są znacznie większe niż ryzyko związane z obecnością w nich śladowych poziomów pozostałości pestycydów. Konieczne jest stałe prowadzenie urzędowej kontroli i monitoringu jako metody oceny jakości zdrowotnej żywności dostępnej w obrocie. Należy zwrócić szczególną uwagę na wyjaśnianie przyczyn występowania niezgodności z wartościami NDP i ich eliminację.