Pozostałości pestycydów w owocach i warzywach – fakty i mity

Pozostałości pestycydów w owocach i warzywach – fakty i mity

Nieuniknionym „skutkiem ubocznym” ich stosowania jest obecność pozostałości pestycydów w żywności. Informacje na ich temat pojawiające się w środkach masowego przekazu, portalach internetowych czy mediach społecznościowych są często przekazywane w sposób nierzetelny i tendencyjny i wywołujący poczucie zagrożenia. Zdarza się, że ich (współ)autorami są osoby postrzegane przez konsumentów jako profesjonaliści. Może to wywoływać bądź wzmacniać u przeciętnego konsumenta, który nie zna obowiązujących w UE rygorystycznych procedur dopuszczania pestycydów do obrotu i nadzoru nad ich właściwym stosowaniem oraz procedury ustanawiania najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów (NDP) w żywności, nieuzasadnione obawy przed spożywaniem „naszpikowanych toksycznymi pestycydami”, „zatrutych” owoców i warzyw. Jednocześnie, każdego dnia mamy do czynienia z wieloma różnymi czynnikami ryzyka, z których często nie zdajemy sobie sprawy, bądź nie myślimy o nich w ten sposób, które w rzeczywistości mogą stwarzać o wiele większe zagrożenie dla naszego zdrowia.

Monitorowanie przez Państwową Inspekcję Sanitarną pozostałości pestycydów w produktach spożywczych dostępnych w obrocie, w tym owocach i warzywach, w celu oceny zgodności uzyskanych wyników z wartościami NDP jest jednym z niezbędnych elementów systemu bezpieczeństwa żywności. Od kilku lat Zakład Toksykologii i Oceny Ryzyka Zdrowotnego NIZP PZH-PIB w ramach projektu Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021-2025 finansowanego przez Ministra Zdrowia ocenia na ich podstawie potencjalne zagrożenie dla konsumentów. Poniżej krótko przedstawiono wyniki szacowania narażenia i charakteryzowania ryzyka długoterminowego związanego z narażeniem konsumentów na pozostałości pestycydów obecne w żywności dostępnej na rynku w 2019 r.

Wśród 2624 zbadanych próbek, 1769 stanowiły owoce i warzywa. W 34,1% próbek owoców i warzyw nie stwierdzono pozostałości, a w 59,9% próbek stwierdzono obecność pozostałości co najmniej jednego pestycydu na poziomie poniżej wartości NDP. W 6,0% próbek stwierdzono przekroczenie wartości NDP co najmniej jednego pestycydu, przy czym po uwzględnieniu niepewności pomiaru, za niezgodne uznano 56 próbek (3,2%). Najczęściej wykrywanymi pestycydami były fungicydy – boskalid, kaptan, azoksystrobina i fludioksonil oraz insektycyd – acetamipryd. Najwięcej pozostałości w przeliczeniu na próbkę stwierdzono w porzeczkach, truskawkach, brzoskwiniach, malinach i cytrynach. Mitem jest jednak, że powinniśmy jako konsumenci unikać tych produktów.

Ryzyko długoterminowe oceniono dla tych par produkt/pestycyd, w których pozostałości danego pestycydu oznaczono ilościowo w co najmniej 20% analizowanych próbek danego produktu (tj. jeżeli w 2019 r. zbadano np. 50 próbek danego owocu i w 10 lub więcej próbkach wykryto obecność pestycydu X, to oceniano ryzyko związane z narażeniem na pestycyd X w tym owocu). Ogółem wśród badanych owoców i warzyw  zidentyfikowano 88 takich par. Narażenie szacowano uwzględniając dane na temat średniego spożycia poszczególnych owoców i warzyw w Polsce i w krajach o zbliżonym modelu żywienia (dzieci, dorośli, wegetarianie) zgromadzone przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) oraz średnie stężenia pozostałości danego pestycydu w danym produkcie, a także dodatkowo wartości 95 percentyla (tzw. „wysokie pobranie”). Wartości szacowanego średniego dziennego pobrania (EDI) w 92% przypadków były ≤2% odpowiedniej wartości ADI (akceptowane dzienne pobranie). Jedynie w 2 przypadkach oszacowane narażenie długoterminowe przekroczyło 5% ADI. „Wysokie pobranie” w 90% przypadków nie przekraczało 5% wartości odpowiedniej wartości ADI. Największe średnie i „wysokie” pobranie odnotowano dla imazalilu w pomarańczach (odpowiednio: ok. 17 i 50% ADI), przy czym należy pamiętać, że na zgodność z wartością NDP bada się całe cytrusy (ze skórką), bez uprzedniego mycia, a więc wartości te są znacznie przeszacowane. Uzyskane wyniki charakteryzowania ryzyka długoterminowego wskazują na szeroki margines bezpieczeństwa.

W przypadku stwierdzenia w monitoringu i urzędowej kontroli żywności niezgodności z wartością NDP ocenia się ryzyko krótkoterminowe. Przy szacowaniu narażenia krótkoterminowego, bierze się pod uwagę wynik analizy oraz uwzględnia się największą, spośród wszystkich Państw Członkowskich, tzw. „dużą porcję” danego produktu wyrażoną w g/kg masy ciała. Ze względu na obserwowane w kolejnych latach różne profile niezgodności, przedstawiono wyniki obejmujące okres 2 lat (2019-2020). Na 210 niezgodności z wartością z NDP odnotowanych w tym okresie, 153 przypadki dotyczyły owoców i warzyw. Najczęstszą przyczyną niezgodności stwierdzonych w owocach i warzywach był chlorpiryfos (n=45, najczęściej w selerze korzeniowym i kapuście pekińskiej), linuron (n=22, wszystkie przypadki dotyczyły selera korzeniowego i korzenia pietruszki) i dimetoat (n=9, wszystkie przypadki w kapuście pekińskiej). Dla 76 niezgodności z NDP oszacowane narażenie nie przekraczało ostrej dawki referencyjnej (ARfD); dla 19 niezgodności oszacowane narażenie przekraczało wartość ARfD. W przypadku 58 niezgodności nie scharakteryzowano ilościowo ryzyka ze względu na właściwości toksykologiczne uniemożliwiające ustalenie toksykologicznej wartości odniesienia lub z innych istotnych powodów. W takich przypadkach, mając na uwadze bezpieczeństwo konsumentów przyjęto domyślnie, że każda niezgodność z NDP może stwarzać potencjalne zagrożenie dla ich zdrowia.

Naukowa ocena ryzyka uwzględnia tylko wiarygodne, oparte o aktualną wiedzę naukową fakty i przypisuje im odpowiednie wagi co oznacza, że nie dopasowuje ona wybiórczo faktów pod z góry ustalone tezy. Uwzględniając fakt, że przyjęte scenariusze i modele obliczeniowe stosowane w szacowaniu narażenia i charakteryzowaniu ryzyka z założenia przeszacowują wyniki można ogólnie ocenić, że pozostałości pestycydów w owocach i warzywach dostępnych na krajowym rynku nie stwarzają zagrożenia dla zdrowia. Z pełnym przekonaniem można stwierdzić, że korzyści wynikające ze spożywania owoców i warzyw są znacznie większe niż ryzyko związane z obecnością w nich śladowych poziomów pozostałości pestycydów. Konieczne jest stałe prowadzenie urzędowej kontroli i monitoringu jako metody oceny jakości zdrowotnej żywności dostępnej w obrocie. Należy zwrócić szczególną uwagę na wyjaśnianie przyczyn występowania niezgodności z wartościami NDP i ich eliminację.

RAPORT: Analiza potencjalnego zagrożenia zdrowia konsumentów wynikającego z obecności pozostałości pestycydów w żywności dostępnej na polskim rynku w roku 2019

RAPORT: Analiza potencjalnego zagrożenia zdrowia konsumentów wynikającego z obecności pozostałości pestycydów w żywności dostępnej na polskim rynku w roku 2019

Narażenie człowieka na pozostałości pestycydów pobieranych wraz z żywnością jest nieuniknioną konsekwencją stosowania w rolnictwie środków ochrony roślin. Monitorowanie pozostałości pestycydów w produktach spożywczych jest więc niezbędnym elementem systemu bezpieczeństwa żywności. Rozporządzenie (WE) nr 396/2005 nakłada na państwa członkowskie obowiązek przeprowadzania kontroli w celu zapewnienia zgodności żywności wprowadzanej do obrotu z obowiązującymi wartościami NDP (tj. najwyższymi dopuszczalnymi pozostałościami pestycydów). Ustanawia ono w tym celu zarówno unijne, jak i krajowe programy kontroli. Krajowy program monitoringu i urzędowej kontroli żywności pod kątem pozostałości pestycydów jest opracowany przez Główny Inspektorat Sanitarny.

W raporcie szczegółowo przedstawiono wyniki badań prowadzonych w Polsce przez Państwową Inspekcję Sanitarną w ramach urzędowej kontroli i monitoringu żywności. W 2019 roku badaniom na obecność pozostałości pestycydów w ramach urzędowej kontroli i monitoringu poddano łącznie 2624 próbki żywności. Badania wykonano na obecność łącznie 448 pozostałości pestycydów.

Przeprowadzone analizy wykazały m.in., że:

  • Najczęściej wykrywanymi w 2019 roku pestycydami były fungicydy: boskalid, kaptan, azoksystrobina i fludioksonil oraz insektycyd acetamipryd.
  • Produktami, w których stwierdzano największą liczbę pozostałości w przeliczeniu na próbkę były: porzeczki, truskawki, brzoskwinie i nektarynki, maliny oraz cytryny.
  • Największą liczbę pozostałości różnych pestycydów stwierdzono w próbkach: herbaty, truskawek, pomidorów, sałaty i porzeczek.

Na podstawie uzyskanych wyników, w przypadkach, gdy odsetek wyników pozytywnych dla danego pestycydu w danym produkcie wynosił co najmniej 20%, oszacowano narażenie przewlekłe i scharakteryzowano związane z tym ryzyko dla konsumentów. Uzyskane wyniki wskazują, że pozostałości pestycydów stwierdzane w produktach spożywczych pobranych z obrotu w 2019 r. nie stwarzały ryzyka dla konsumentów.

W przypadku wszystkich wyników niezgodnych z wartością NDP (tj. najwyższymi dopuszczalnymi pozostałościami pestycydów) dokonano szacowania ryzyka krótkoterminowego. Spośród 65 próbek żywności, w których stwierdzono niezgodności z NDP, 21 uznano za stanowiące potencjalne zagrożenie dla konsumentów.

POBIERZ RAPORT

Pozostałości pestycydów w żywności – jak uniknąć narażenia na substancje szkodliwe

Pozostałości pestycydów w żywności – jak uniknąć narażenia na substancje szkodliwe

 

Substancje chemiczne wytwarzane przez człowieka są już stałą częścią otaczającej nas rzeczywistości. Są one również obecne w procesie produkcji żywności na całym świecie, w tym również w naszym kraju. W Polsce – szczególnie w drugiej połowie XX w. i pierwszej dekadzie XXI w. – postępowały procesy związane z uprzemysławianiem kraju oraz dążeniem do wzrostu produkcji rolnej.  

W rolnictwie nastąpił rozwój nawożenia mineralnego oraz wprowadzano nowe środki ochrony roślin. Stanowiło to podstawę do poprawy dostępności dobrej jakościowo żywności. Jednak ten rozwój niósł ze sobą, jako produkt uboczny, ryzyko wzrostu zanieczyszczeń środowiska naturalnego i tkanek człowieka. Prowadziło to najczęściej do niezamierzonych zanieczyszczeń wody, gleby, powietrza oraz żywności.

 

Pestycydy – czym są i do czego są stosowane?

Pestycydy to grupa związków chemicznych, tak pochodzenia naturalnego (rośliny), jak i syntetycznego, które są wykorzystywane do niszczenia pasożytów roślin i zwierząt. Wykorzystuje się je także do zmniejszania ryzyka chorób roślin oraz zwalczania chwastów. Niektóre z nich są wykorzystywane w celach sanitarnych oraz leczeniu chorób u ludzi. Konieczność stosowania pestycydów wynika z zagrożenia plonów przez szkodniki oraz z rosnącej liczby konsumentów, a co za tym idzie – ze zwiększonego zapotrzebowania na żywność.

 

Pozostałości pestycydów

Pozostałości pestycydów mogą pozostawać w żywności po ich zastosowaniu w uprawach. Maksymalne dopuszczalne poziomy tych pozostałości w żywności są ustalane przez organy regulacyjne w Unii Europejskiej, głównie – na poziomie Komisji Europejskiej.

Narażenie danej populacji na te pozostałości pestycydów najczęściej występuje w wyniku spożycia przetworzonej żywności lub w bliskim kontakcie z obszarami poddanymi działaniu pestycydów, takimi jak gospodarstwa rolne.

 

Skutki zdrowotne pozostałości pestycydów

Spora część pozostałości pestycydów ma działanie endokrynnie (wewnątrzwydzielniczo) czynne, które może wpływać na procesy rozwojowe związane między innymi z rozrodem człowieka. Szczególne ryzyko niesie podobieństwo struktur chemicznych tych substancji do hormonów o budowie steroidowej. Substancje te mogą pochodzić z takich źródeł jak: pestycydy, herbicydy, komponenty leków lub składników diety.

Według danych WHO, w latach 2002-2012, stwierdzono narastanie liczby danych o niekorzystnych skutkach zdrowotnych substancji chemicznych endokrynnie aktywnych na układ rozrodczy pod postacią niepłodności, nowotworów złośliwych i wad wrodzonych. Pojawiają się także dane o niekorzystnym wpływie tych związków chemicznych na funkcjonowanie tarczycy, mózgu, rozwój otyłości i zaburzenia metabolizmu z udziałem insuliny i glukozy. Niepokojące jest także to, że tylko niewielka część, spośród setek tysięcy dotąd wprowadzonych do obrotu substancji chemicznych wytworzonych przez człowieka, została oceniona pod względem ich aktywności wchodzenia w reakcje z układem endokrynnym (wewnątrzwydzielniczym).

 

Obieranie i mycie najlepszym sposobem na pozbycie się „chemii” z żywności 

Co jednak należy zrobić, aby uniknąć, a przynamniej zminimalizować niekorzystne działanie tych substancji? Musimy pamiętać, że pozostałości pestycydów kojarzą się przede wszystkim z roślinami uprawnymi, wobec których stosowane są zabiegi ochronne. A więc, jeśli spożywamy owoc czy warzywo, to pamiętajmy o dokładnym umyciu, a nawet obraniu ze skórki. Wówczas większość pozostałości środków ochrony roślin, stosowanych przy opryskiwaniu, powinna zostać usunięta. Wybierajmy także raczej owoce i warzywa sezonowe oraz lokalne. Jeżeli możemy pozwolić sobie na zakupy w sklepach ekologicznych, w przypadku których przepisy są bardziej restrykcyjne, to warto z tego skorzystać.

W chwili obecnej ogromnym wyzwaniem naukowców i technologów produkcji jest zidentyfikowanie – w skali globalnej – wszystkich substancji stosowanych w uprawach żywności. Następnym etapem będzie zastępowanie ich związkami bezpiecznymi zarówno dla zdrowia człowieka, jak i otaczającej go flory i fauny. Zanim to jednak nastąpi, musimy po prostu sami pamiętać o myciu i obieraniu tak potrzebnych nam w codziennej diecie owoców i warzyw.

  1. Banati D., Szponar L., Różycki M., Siekiel P., Food Safety Regulatory Reforms in Hungary, Poland and Slovakia, In: OECD Papers, Special Issue on Food Safety; 2003. 3. 7. 109-129.
  2. Brzeziński J. Toksykologia pestycydów. W: Wydanie II Seńczuk W. red.
  3. Frye C., Bo E., Calamandrei G. i wsp. Endocrine Disrupters: A Review of Some Sources, Effects, and Mechanisms of Actions on Behavior and Neuroendocrine Systems.Journal of Neuroendocrinology; 2012. 24.1. 144-159.
  4. International Union of Pure and Applied Chemistry, Compendium of Chemical Terminology, Gold Book, s 1088. [Przeglądany 25.07.2018 r.]. Dostępny w: http://goldbook.iupac.org/pdf/goldbook.pdf
  5. Rhind S.M. Anthropogenic pollutants: a threat to ecosystem sustainability?. Philosophical Transactions of The Royal Society; 2009. B: 364.3391-3401. doi:10.1098/rstb.2009.0122.
  6. Stankiewicz Z., Majewska B., Siuta J., Szponar L. Zawartość azotu całkowitego i azotanów w roślinach uprawianych w rejonie przemysłowych zanieczyszczeń związkami azotu mineralnego. Bromat. Chem. Toksykol.; 1973(a). 6. 1. 49-53.
  7. Stankiewicz Z., Szponar L i wsp. (praca zbiorowa), Zanieczyszczenie atmosfery oraz rekultywacja gruntów zdewastowanych w rejonie Puław. Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa. Puławy; 1973(b).
  8. Szponar L. Wieś–industrializacja–medycyna. Medycyna Wiejska; 1966. 1. 1. 31-35.
  9. Szponar L., Bilczuk L. Poziom methemoglobiny u ludności wsi położonej w rejonie oddziaływania zanieczyszczeń emitowanych przez 7 Zakłady Azotowe. Pol. Tyg. Lekarski; 1973. 28. 1. 9-10.
  10. Szponar L., Gielecińska I., Traczyk I. Zawartość wybranych zanieczyszczeń chemicz­nych w dietach rodzin z województwa podlaskiego i śląskiego. Roczn. PZH; 2003. 54. Supl. 49-50.
  11. Szponar L., Kierzkowska E., Rucińska E. Azotany i azotyny w ślinie. Roczn. PZH; 1987. 38. 2. 139–144.
  12. Szponar L., Mieleszko T., Kierzkowska E. Azotany i azotyny w pożywieniu a stan zdrowia. Pol. Tyg. Lek.; 1981. 36. 33. 1279-1282.
  13. Szponar L., Mieleszko T., Ostapczuk J. Stan zdrowia szczurów odżywianych w okresie wzrostu pokarmem bogatym w sole cynku I kadmu. Arch. Ochrony Środowiska; 1984. 2. 133–142.
  14. Szponar L., Mieleszko T., Siuta J., Rzeszowska G. Wartość odżywcza ziemniaków z pól skażonych związkami ołowiu, kadmu i cynku. Archiwum Ochrony Środowiska; 1983. 3-4. 230–244.
  15. Szponar L., Traczyk I. Risk Assessment in Poland, National Food Safety Issues ILSI Europe Workshop on Food Safety, Application of Risk Assessment, 25-26 May. Żywność, Żywienie, Prawo a Zdrowie; 2000. Suppl. 4.
  16. Szponar L., Trybusz A., Suchowiak M., Turlejska H., Traczyk I., Stoś K., Sekuła W., Jarosz M., Gielecińska I., Pelzner U., Jarzębska M., Stachowska E., Walkiewicz A., Wolnicka K., Ciok J., Kalińska E., Rams M., Błaszkiewicz A. The concepts and imple­mentation of Food Safety Strategy in Poland. Żyw. Człow. Metab.; 2002. 29. 3. 111-120.
  17. Szponar L., Wojtoń B.: System of Food Safety in Poland Present Situation and Prospects for Change (FAO/WHO Pan-European Conference on Food Safety and Quality. 27-28, Febuary, 2002, Budapest, Hungary). Final Report; 2002. 75-85.
  18. Szponar L., Traczyk I., Pawlik – Dobrowolski J., (Annex) Disturbed nitrogen balance in agriculture as a health risk for man. Prace IŻŻ. Warsaw; 1996. nr 75.
  19. Szponar L., Traczyk I. Azotany i azotyny w żywności, racjach pokarmowych i płynach biologicznych. Żyw. Człow. Metab.; 1995. 1. 66-77.
  20. Traczyk I., Szponar L., 2000, Nitrates and nitrates in saliva, hemoglobin and methemoglobin in blood of vegetarians and people on traditional diet. Pol. J. Food Nutr. Sci. 9/50. 4. 73-77.
  21. Traczyk I., Szponar L., 2001, Badanie zawartości azotanów (V) i azotanów (III) w produktach spożywczych i wodzie pitnej. Bromat. Chem. Toks. 34. 1. 59-64.
  22. United States Environmental Protection Agency. [online]. [Przeglądany: 25.07.2018 r.]. Dostępny w: https://search.epa.gov/epasearch/epasearch?epasearch?&filter=&fld=&url_directory=&federated=no&max_results=200&result_template=2col.ftl&areaname=&areapagehead=epafiles_pagehead&areapagefoot=epafiles_pagefoot&areasidebar=search_sidebar&stylesheet=&sort=term_relevancy&faq=true&results_per_page=20&cluster=both&sessionid=BFBE8A13F73F8395733823F114F40207&result_template=2col.ftl&site=epa_default&typeofsearch=epa&querytext=Pesticide++Residue