W roku 2014 zespół ekspertów Światowej Inicjatywy na Rzecz Astmy (GINA, the Global Initiative for Asthma) podał nową definicję tej choroby. Ich zdaniem, astma jest heterogenną chorobą, zwykle charakteryzującą się przewlekłym zapaleniem dróg oddechowych i występowaniem takich objawów, jak świszczący oddech, duszność, uczucie ściskania w klatce piersiowej i kaszel, o zmiennej częstości i nasileniu, związanych z rożnego stopnia utrudnieniem wydechowego przepływu powietrza przez drogi oddechowe.

Do najczęstszych problemów zdrowotnych występujących u chorych na astmę należą: przewlekłe zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych, otyłość, choroba refluksową przełyku – czy zaburzenia psychiczne. Dlatego chorzy z ciężką lub trudną do leczenia astmą powinni być dodatkowo konsultowani przez specjalistów w celu weryfikacji rozpoznania, ustalenia właściwego leczenia astmy i chorób współtowarzyszących w tym właściwej dietoterapii.

Astma bywa mylona z POCHP

Badania statystyczne wskazują, że 12–50% pacjentów ma postawioną niewłaściwą diagnozę. Najczęściej jest ona mylona z przewlekłą obturacyjną chorobą płuc (POChP). O ile w przypadku astmy objawy mogą rozwinąć się zarówno u dorosłych, jak i u dzieci, to POChP występuje najczęściej u osób powyżej 40. roku życia.

W POChP występuje zwężenie oskrzeli, powodujące nie tylko – jak w przypadku astmy – utrudniony przepływ powietrza w trakcie wydechu, lecz także wdechu. Obie choroby możemy także rozróżnić na podstawie tego, że tylko w przebiegu astmy występują świsty, natomiast dla POChP typowa jest przewlekła produkcja plwociny. Chorzy zmagają się z okresowymi zaostrzeniami, a nasilenie duszności jest większe niż w przypadku astmy.

Astma możne mieć podłoże alergiczne (astma atopowa) lub niealergiczne (nieatopowa astma). W odmianie atopowej jest spowodowana uczuleniem na jeden z alergenów np. kurz, pyłki roślin, sierść czy pierze. Powoduje powstawanie w organizmie przeciwciał dla tego alergenu.

Astmę nieatopową wywołuje zakażenie bakteryjne lub wirusowe, nietolerancja leków niesteroidowych takich jak np. aspiryna. Organizm nie produkuje przeciwciał, wywołujących astmę, ale blokuje układ oddechowy, powodując nieżyty nosa i polipy oraz częste zakażenia układu oddechowego.

Dieta i aktywność fizyczna wspomagają leczenie astmy

Eksperci GINA zalecają podjęcie interwencji niefarmakologicznych w leczeniu astmy, polegające m. in na wykonywaniu regularnej aktywności fizycznej, stosowaniu zdrowej diety, bogatej w warzywa i owoce oraz normalizacji masy ciała, jak również zmniejszaniu ekspozycji na alergeny wewnątrzdomowe np. roztocza.  Ich zdaniem, nie ma wskazań do stosowania specjalnych diet, z wyjątkiem chorych uczulonych na określone składniki pokarmowe.

Do czynników ryzyka astmy zaliczono: wdychanie dymu tytoniowego, zanieczyszczenia powietrza pyłkami zawieszonymi oraz dwutlenkiem węgla, alergeny – takie jak pyłki drzew i traw, a także zarodniki pleśni, alergeny pochodzące od domowych zwierząt oraz roztocza kurzu.

Inne czynniki ryzyka to wpływ zimnego powietrza, zbyt intensywny, długotrwały trening fizyczny, stosowanie niektórych leków – zwłaszcza aspiryny oraz beta-blokerów. Czynnikiem ryzyka jest również niewłaściwa, prozapalna dieta bogata w produkty instant i fast food, utwardzane tłuszcze roślinne, słodycze, słodkie napoje, a także czerwone mięso.

Dieta w astmie powinna zawierać  produkty bogate w kwasy omega 3 (tłuste ryby oraz siemię lniane) i magnez (zielone warzywa, orzechy, kasze i płatki zbożowe), a do potraw zaleca się dodawać tzw. naturalne antybiotyki (czosnek i cebulę). Poza tym należy spożywać produkty świeże i w miarę nieprzetworzone.

Dieta w POCHP: należy dostosować kaloryczność do masy ciała

POChP jest częstą chorobą, której można zapobiegać i którą można skutecznie leczyć. Charakteryzuje się trwałym ograniczeniem przepływu powietrza przez drogi oddechowe, które zwykle postępuje i wiąże się z nasiloną przewlekłą odpowiedzią zapalną dróg oddechowych i płuc na szkodliwe cząstki lub gazy. Typowymi objawami u pacjentów z POChP są duszność, przewlekły kaszel i przewlekłe odkrztuszanie plwociny.

Najczęściej występującymi czynnikami ryzyka POChP są palenie tytoniu oraz zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego, a także zanieczyszczenia powierza związane z pracą zawodową oraz powietrza w pomieszczeniach zamkniętych. Także u chorych na POChP często współistnieją inne choroby, takie jak: choroby sercowo-naczyniowe, osteoporoza, zaburzenia depresyjne i lękowe, dysfunkcja mięśni szkieletowych, zespół metaboliczny i rak płuca. Choroby współistniejące wpływają na ryzyko zgonu i hospitalizacji, dlatego  należy odpowiednio je leczyć.

Dieta chorych z POChP powinna zawierać urozmaicone posiłki, o kaloryczności dostosowanej do masy ciała. Otyłość może nasilać objawy POChP, natomiast u ciężko chorych problemem może być niedobór masy ciała i zmniejszenie  masy mięśniowej. Nieuzasadnione zmniejszenie masy ciała o 10% w ostatnich sześciu miesiącach lub o 5%, gdy brany jest pod uwagę ostatni miesiąc, wskazuje na występowanie niedożywienia. Stan odżywienia chorego ocenić można za pomocą wskaźnika BMI (Body Mass Index) oraz analizując wahania masy ciała pacjenta w ostatnim czasie. O niedożywieniu świadczy wartość BMI poniżej 21 kg/m². Interwencja dietetyczna daje najlepsze rezultaty w początkowym stadium niedożywienia, dlatego wczesne rozpoznanie niedożywienia u pacjentów jest kluczowym działaniem w leczeniu żywieniowym POCHP. Właściwa dieta nie wyleczy, ale wraz z odpowiednią rehabilitacją – może podnieść jakość życia chorych. 

Zły stan odżywienia pacjenta związany jest ze specyfiką schorzenia. Zaburzenie uczucia sytości pojawia się u ok. połowy chorych i najprawdopodobniej związane jest z nadmiernym rozdęciem płuc, które powoduje uciskanie przepony na żołądek i tym samym zmniejsza jego objętość, co w konsekwencji powoduje pojawienie się uczucia sytości. Brak apetytu może być związany z procesem zapalnym w organizmie. Wysiłek włożony w przygotowanie posiłków, zmiany w oddychaniu, trudność skoordynowania oddychania i przełykania to tylko kilka możliwych powodów występowania duszności podczas spożywania posiłków, zaś wspomniana wcześniej suchość ust wiąże się najprawdopodobniej ze stosowanymi w leczeniu inhalacjami leków i używaniem tlenu.

Przy POCHP zaleca się małe i często podawane porcje jedzenia

Chorym na POChP zaleca się równomierne rozłożenie posiłków w ciągu dnia i stosowanie małych, ale często podawanych porcji. Zmniejszenie masy ciała i tkanki tłuszczowej jest efektem niedostatecznej podaży energii, podczas gdy ubytek masy mięśniowej jest spowodowany zaburzoną gospodarką białkową w organizmie.

W celu poprawy stanu odżywienia i uzyskania przyrostu masy ciała, zaleca się w pierwszej kolejności zwiększenie wartości energetycznej i odżywczej posiłków. Początkowo działania te powinny opierać się na niewielkich zmianach, bez zaburzania dotychczasowych nawyków pacjenta, np. poprzez zamianę mleka 2% na mleko pełnotłuste, serów chudych na tłuste, etc. W celu podniesienia wartości energetycznej diety, unikając jednocześnie zwiększania jej objętości, można dodać niewielką ilość oleju roślinnego lub masła na surowo, do gotowych już potraw. Jeżeli podawana jest zupa lub mięso w sosie, zabielenie ich jogurtem lub mlekiem w proszku podniesie dodatkowo zawartość białka w posiłku. W daniach takich jak pulpety, naleśniki, omlety, to samo uzyskać można poprzez dodanie białka jaja kurzego lub całego jaja.

Ważne jest również spożywanie odpowiedniej ilości mięsa. Należy też zadbać o włączenie do diety warzyw i owoców, szczególnie papryki czerwonej i zielonej), pomidorów, cytrusów, owoców jagodowych, bananów, śliwek i suszonych owoców, szczególnie ze względu na zawarte w nich w witaminę C i potas. Warzyw kapustnych oraz suchych nasion roślin strączkowych należy unikać wówczas jeśli działają wzdymająco,  co może powodować trudności w oddychaniu.

Produktami szczególnie polecanymi są: mleko i przetwory mleczne, koktajle mleczno-owocowe, soki, chleb pszenny, bułki, masło/margaryny, ser twarogowy, pasty serowe z dodatkami, chude wędliny, zupy zaprawiane mąką i mlekiem, mąką i śmietanką lub mąką utartą na zimno z masłem, krupnik, rosół, ryż, kasza jęczmienna, makarony, chuda cielęcina, kurczak, indyk, dorsz, sandacz, mintaj, pulpety, jaja kurze, potrawki, leniwe pierogi, risotto, masło, oleje roślinne, oliwa z oliwek, papryka (czerwona i zielona), pomidory, buraki, pietruszka, szparagi, szpinak, sałata zielona, drobno starte surówki, gotowane, pieczone ziemniaki, cytrusy, owoce jagodowe, banany, śliwki, jabłka, jabłka pieczone, musy, przeciery owocowe.

Kolejnym etapem może być uzupełnienie diety wysokokalorycznymi lub wysokokaloryczno-wysokobiałkowymi preparatami. Ich właściwa podaż – małe, częste porcje w ciągu dnia – zapobiega utracie apetytu i wystąpieniu niepożądanych efektów metabolizmu i wzmożonego wysiłku oddechowego, związanego z dużą wartością energetyczną preparatu. Istnieją badania sygnalizujące korzystne działanie wzbogacania diety aminokwasami, szczególnie leucyną oraz nienasyconymi kwasami tłuszczowymi (PUFA).

Podsumowanie

Podejmując leczenie żywieniowe należy mieć na uwadze indywidualne potrzeby chorego i objawy choroby, występujące w każdym przypadku z nieco innym natężeniem. Ze względu na możliwość występowania chorób towarzyszących, skład jakościowy i ilościowy diety powinien być – po konsultacji z lekarzem i dietetykiem – dostosowany indywidualnie dla każdego chorego. Należy również pamiętać, że najlepsze efekty można uzyskać stosując równocześnie rehabilitację (marsz, ćwiczenia oddechowe, itp.).

W leczeniu dietetycznym zaleca się urozmaicenie jadłospisów  poprzez wprowadzanie produktów z każdej z grup: nabiał, produkty zbożowe, mięso, warzywa i owoce. Poleca się jadać mniejsze posiłki, ale częściej powinny być spożywane i równomiernie rozłożone w ciągu dnia (np. 5-6 mniejszych posiłków zamiast 3 dużych). Zaleca się spożywanie tłuszczów roślinnych (olej słonecznikowy, rzepakowy i sojowy), unikanie produktów wzdymających, takich jak warzywa kapustne i suche nasiona roślin strączkowych. Ważne też jest aby potrawy były nieskomplikowane, w przypadku gdy chory gotuje sam, lub wspólnie z pozostałymi domownikami, w celu zmniejszenia zmęczenia oraz posiłki powinny być spożywane powoli, w spokojnej atmosferze.

Czytaj więcej:

Astma a ruch. Czy dziecko z astmą może uprawiać sport? – dr Monika Łopuszańska-Dawid